De legende van de bokkenrijders en hun geheimen

De legende van de bokkenrijders blijft tot de verbeelding spreken. Dat blijkt uit het gebruik van het thema en verhaal in televisieseries, boeken en zelfs pretparkattracties. Deze boeven en roversbenden zorgden in de achttiende eeuw in de streek van Limburg voor een echt schrikbewind. Men fluisterde dat ze zich ’s nachts op bokken vliegensvlug door de lucht verplaatsten en op rooftocht trokken. Volgens het volksgeloof sloten ze bovendien een verbond met de duivel. De processen rond de bokkenrijders situeren zich in hetzelfde klimaat als dat van de heksenverbrandingen. Onder foltering gingen velen tot bekentenissen over, maar de ware toedracht is altijd een mysterie gebleven. Hun geheimen gaven ze nooit helemaal prijs.

• De legende en toverspreuk van de bokkenrijders
• Hoe roversbenden het volksgeloof misbruikten
• Feit en fictie: de geheimen van de bende
• Processen
• Wie waren de bekendste bokkenrijders?
• Historisch onderzoek naar de bokkenrijders
• De bokkenrijders in moderne bewerkingen

De legende en toverspreuk van de bokkenrijders

De bokkenrijders waren volgens de legende geesten die zich ’s nachts op bokken door de lucht konden verplaatsen na het opzeggen van een toverspreuk:


Het idee van de bokkenrijder stamde wellicht uit het toenmalig volksgeloof: men dacht dat de duivel eruit zag als een bok. Op hun bokken vlogen de rovers door de lucht om afgelegen hoeven en kerken te plunderen en bewoners angst aan te jagen. In de donkere avonden van de achttiende eeuw, toen alleen kaarsen licht brachten in de duisternis en er nog geen verlichting was, vertelden hele generaties bij het haardvuur de legende van de bokkenrijders.

Hoe roversbenden het volksgeloof misbruikten

Nachtelijke overvallen

Het zwaartepunt van de talrijke incidenten met ‘bokkenrijders’ lag in de periode 1730-1774. Vanaf de eerste helft van de achttiende eeuw beslisten roversbenden om handig van de legende gebruik te maken en zo de bevolking angst aan te jagen.

Ze overvielen ’s nachts bij voorkeur afgelegen kerken, boerderijen en pastorieën. De roofovervallen vonden plaats in hedendaags Zuid-Limburg, de regio rond Luik, de Belgische Kempen en zelfs in gebieden over de Duitse grens. Soms mishandelden de daders tijdens de overval hun slachtoffers. Boeren ontvingen dreigbrieven waarin de schrijvers zich ‘bokkenrijders’ noemden.

Een pact met de duivel

De mensen op het platteland geloofden dat deze rovers een pact met de duivel hadden gesloten en zich zoals in de legende op bokken door de lucht verplaatsten. Eén keer per jaar zouden ze naar de Mookerheide (een groot gebied ten zuiden van Nijmegen in de Nederlandse provincie Limburg) trekken, om daar de duivel te ontmoeten.

Feit en fictie: de geheimen van de bende

Eén grote bende bokkenrijders?

Ons huidig idee dat er één grote georganiseerde bende was die zich ‘bokkenrijders’ noemde strookt volgens historici niet met de werkelijkheid. Er waren wellicht verschillende kleine bendes die onafhankelijk van elkaar opereerden en geen verband hielden met elkaar. De talloze roofovervallen en plunderingen moeten dus eerder als losstaand van elkaar worden gezien.

Uniforme werkwijze?

Bovendien had elke bende ook haar eigen werkwijze om aan buit te komen. Sommigen maakten hun gezicht zwart om zichzelf onherkenbaar te maken. Een andere groep bond de slachtoffers na de overval vast en gooide hen in de kelder. Nog anderen gingen over tot martelpraktijken. Ze verbrandden hun slachtoffers of hielden vuur onder hun voetzolen om meer buit los te krijgen.

Ook moord kwam voor en met name wanneer de slachtoffers zich probeerden te verdedigen. Zo werd in 1737 in Walhorn een brutale roofmoord op een pastoor gepleegd.

Er waren echter ook groepen bokkenrijders zoals de bende in de Limburgse gemeente Wellen die zich beperkten tot het bezorgen van dreigbrieven om bij rijke boeren geld af te persen, maar die niet de bedoeling hadden om die dreigementen ook echt uit te voeren.

Duivelsrituelen?

Ook de duivelsrituelen die bokkenrijders er volgens sommigen op nahielden, zoals het spugen op een kruis, waren grotendeels een mythe die vooral leefde in de fantasie van de arme bevolking in de boerengemeenschappen op het platteland.

Processen

Bokkenrijdersprocessen

Fictie en bijgeloof of niet, toch werden ruim zeshonderd personen veroordeeld als ‘bokkenrijder’. Tijdens verschillende periodes in de achttiende eeuw vonden grote bokkenrijdersprocessen plaats.

De gerechtelijke overheid was er destijds van overtuigd dat ze echt een verbond met de duivel hadden gesloten en een ‘goddeloze eed’ hadden uitgesproken, waarbij men God afzwoer en de duivel aanbad.

In werkelijkheid legden bokkenrijders weliswaar vaak een eed af voor ze toetraden, maar ging het eerder om een belofte tegenover God om elkaar nooit te verraden. Toch bekenden veel bokkenrijders onder druk dat ze een godslasterende eed hadden afgelegd.

Schijnprocessen

Het was een tijd van schijnprocessen in Europa, waarvan eerder ook de tempeliers, ketters en heksen al een voorbeeld waren geweest.

Net als bij de vele heksenprocessen werden bekentenissen van vermeende bokkenrijders vaak verkregen op de pijnbank of na langdurige marteling en foltering, waardoor het lang niet zeker is of deze veroordeelden ook echt schuldig waren. De processen tegen de bokkenrijders worden daarom door sommige historici ook wel gezien als ‘late heksenprocessen’.

Een bekend geval is de zaak van Matthijs Smeets, ook wel 'kromme Thijs' genoemd. Hij verklaarde dat hij in 1773 een 'bokkenvlucht' had gemaakt van Venlo naar Weert en samen met wel 42 man de ene na de andere misdaad had begaan.

De verklaring voor zijn opvallende getuigenis ligt voor de hand. Wie uitzonderlijke gebeurtenissen had meegemaakt bleef langer leven, omdat de kerkelijke overheid eerst wilde uitzoeken in welke mate de duivel er mee gemoeid was. Waar andere bokkenrijders na twee maanden al de strop om het hoofd kregen bengelde kromme Thijs pas na zes maanden aan de galg.

Executies van bokkenrijders

De wijze waarop vermeende bokkenrijders na hun bekentenis geëxecuteerd werden was typisch voor die tijd. Wie geluk had kreeg een ‘menselijke’ behandeling als ophanging of onthoofding. Wie pech had werd geradbraakt, gewurgd of gevierendeeld, soms na eerst tal van verminkingen als het afhakken van een hand of het afknijpen van een tepel te hebben doorstaan.

Een veroordeelde bokkenrijder in de familie had ook gevolgen voor de nabestaanden en nakomelingen. Vaak gaf dit de familie nog decennialang een slechte naam.

Wie waren de bekendste bokkenrijders?

De bekendste veroordeelde bokkenrijders waren Gabriël Brühl (opgehangen op 10 september 1743), Joseph Kirchhoffs, (opgehangen op 11 mei 1772), en Joannes Arnold van de Wal (bijgenaamd ‘Nolleke van Geleen’ en opgehangen op 21 september 1789).

De meesten werden berecht in Valkenburg. Later werd daar een monument opgericht dat herinnert aan de talloze onschuldige veroordeelden en aan de onmenselijke justitie van weleer. Op de gedenkplaat is de kop van een bok afgebeeld met daaronder de tekst:

Historisch onderzoek naar de bokkenrijders

Oudste werk

Er is heel wat historisch onderzoek gedaan naar de bokkenrijders. Het oudste werk verscheen al in 1779 en werd geschreven door pastoor A. Daniels van Schaesberg onder het pseudoniem ‘Sleinada’.

Het droeg de titel “Oorsprong, Oorzaeke, Bewys en ondekkinge van een Godlooze Bezwoorne Bende, Nagtdieven en Knevelaers, binnen de landen van Overmaeze”. In het oud boek schrijft de pastoor:

Beweegredenen

In de loop der jaren is veel gespeculeerd over de beweegredenen achter de bokkenrijders. Wie zat achter de legende en waarom? Sommigen zagen de bende als een soort Robin Hood of socialisten van het eerste uur, ontevreden over de ongelijke verdeling van de welvaart in onze streken.

Ze roofden buit om te verdelen onder de armen. Ook grondbezitters en middenstanders zouden zich om die reden bij de bokkenrijders hebben aangesloten.

Deze stellingen zijn echter nooit bewezen. Het is waarschijnlijker dat leden van bendes uit de armere lagen van de bevolking kwamen en de overvallen pleegden om zich te verrijken.

'De bokkenrijders. De schande van Limburg'

Een recenter werk over dit thema is geschreven door François Van Gehuchten, die uitgebreid onderzoek deed naar de processen in de achttiende eeuw. Zijn bevindingen heeft hij verwerkt in het tweedelig werk ‘De bokkenrijders. De schande van Limburg’. Dit omvangrijk en vlot geschreven historisch boek beschouwt men als hét standaardwerk op het gebied van de bokkenrijders. Van Genechten dook in stoffige archieven en onderzocht tal van processtukken. Door op tegenstrijdigheden in de verklaringen van vermeende bokkenrijders te stuiten kwam hij een stap dichter bij de waarheid en hoe de vork nu echt in de steel zat.

De boeken van François Van Gehuchten benaderen het thema vanuit een wetenschappelijke houding, maar zijn toch vlot geschreven en dus heel toegankelijk voor een breed publiek. Wil je meer weten over de historische achtergronden van de bokkenrijders, het verschil tussen legende of feiten en de omstandigheden waarin de vele processen plaatsvonden zijn deze boeken een goed begin.

De bokkenrijders in moderne bewerkingen

Televisiereeks

Dat het verhaal ook vandaag nog tot de verbeelding spreekt bewijst het regelmatig gebruik van het thema in literatuur of andere media. In de jaren negentig zond de Nederlandse televisie de jeugdserie ‘ De legende van de bokkenrijders’ uit.

Suske en Wiske

In de stripreeks Suske en Wiske verscheen het album nummer 136 ‘De bokkenrijders’. De strip vertelt het verhaal van Johan Matheus Lambik, een bokkenrijder uit de achttiende eeuw.

Hij heeft spijt over zijn vroegere misdaden en is vastbesloten om de kerken hun weggeroofde kunstschatten terug te geven. Het geroofd zilver werd samengesmolten in een grote zilveren bok. Een spannende zoektocht begint!

Villa Volta

De attractie Villa Volta in de Efteling is ook gebaseerd op het thema. In deze attractie vertelt een bokkenrijder hoe zijn huis helemaal werd behekst, als straf voor de plunderingen van gewijde plaatsen zoals kerken en kapellen. Wie als eens in 'Villa Volta' is geweest weet hoe het eraan toegaat: het hele huis lijkt wel rond te draaien alsof de duivel ermee gemoeid is.

Verenigingen over bokkenrijders

Er bestaat zelfs een heus ‘Bokkenrijdersgenootschap’ waarbij iedereen die geïnteresseerd is in deze geschiedenis zich kan aansluiten.

Lees verder

• Sint Joris en de draak: verhaal en legende
• Danse macabre (Saint-Saens): hoe vertelt muziek een verhaal?