Panagathos – het Liberty-schip dat voor Ameland zonk

De Panagathos strandde op 28 oktober 1965 in dichte mist op het Bornrif, zo’n zes kilometer voor de kust van Ameland. Hij was er met geen mogelijkheid meer af te krijgen. Met zijn lading - broodjes ijzer, geen goud of koper - zonk het in het zand en ligt daar nu nog. Het was een schip van het type Liberty. De Amerikaanse Liberty-vloot speelde een rol in de bevrijding van Europa. Na de oorlog werd het schip verkocht en deed hij dienst in de koopvaardij. Tot die 28ste oktober 1965.

Het Liberty-schip dat zonk bij de Wadden

• Panagathos
• De redding
• Bergers en jutters
• Wrak en olie
• Liberty-schip
• Lopendebandscheepsbouw
• Voor de Tweede Wereldoorlog

Panagathos

De Panagathos voer in oktober 1965 met 3350 ton piekijzer boven de Waddeneilanden naar Hamburg, maar het schip zou zijn bestemming niet halen. In dichte mist liep hij in de nacht van 27 op 28 oktober 1965 om 04.00 uur op een ondiepte in de Noordzee, het Bornrif voor Ameland. Voor bergers en jutters een droom, voor kapitein, bemanning en reder een nachtmerrie. De kapitein hield de stranding uren stil om zelf te proberen weer los te komen en stuurde pas op 28 oktober om 12.00 een bericht via de marconist dat het schip vastzat en schade had.

Marconigram

De positie was 53-30N 05-32E volgens het briefje dat nog in de stuurhut lag. Dat marconigram is gevonden door een Amelander die het voor zijn bergings- en juttersarchief mee naar huis nam. Door de dichte mist had de vuurtorenwachter van Ameland het vastzittende schip nog niet op kunnen merken. Pas de volgende dag, na het optrekken van de mist, zag hij het en kon hij bergingsschepen en reddingsboten alarmeren. Die kwamen meteen in actie.

De redding

De bemanning wilde aan boord blijven om het schip voor hun rederij te behouden, maar een flinke noordwester storm die op 30 oktober opstak, gooide roet in het eten. De storm berokkende nog meer schade aan het schip dan de stranding had gedaan en de ruimen en machinekamer maakten water. De bemanning wilde nu wel van boord.

Evacuatie met helikopters

Voor de evacuatie werden helikopters ingezet, die de dertig bemanningsleden eerst van boord haalden en op de parkeerplaats bij de strandovergang naar het Hollumer badstrand dropten. Daar verzamelden zich alle dertig mannen en hun bagage en van daar werden ze naar Leeuwarden overgevlogen. Ze hebben het avontuur allemaal overleefd, inclusief het schilderijtje van de Panagathos dat meeging in de helikopter.

Bergers en jutters

Bergers en een verzekeringsexpert lieten zich begin november 1965 naar het inmiddels gebroken schip varen en constateerden dat de Panagathos niet meer te redden was: het schip werd opgegeven en werd prooi van zand en zee en jutters. Eilanders, Terschellingers en Amelanders, hebben menig tochtje gemaakt om op het dek van de Panagathos hun juttersavontuur te beleven. Ze namen delen van de inventaris mee naar hun eiland. Zo kwam de sloep met op de boeg Monrovia op Terschelling terecht en het houten naambord in het Maritiem Museum in Hollum op Ameland.

Scheepsbel

Jutters namen de scheepsbel mee naar het eiland - hij hangt in een woning in Hollum - en ook het stuurrad heeft een plekje gekregen op Ameland. Dat is bij een particulier in Ballum beland. De broodjes ijzer waren destijds niet zoveel waard en moeilijk te bergen. Ze zijn in het ruim blijven liggen. Was het koper geweest, dan was het een ware strijd om de buit geworden. In de tijd van de Vietnamoorlog was koper aan de prijs.

Wrak en olie

Het wrak levert wel gevaar op. Het ligt er nog steeds en is aangegeven op wrakkenkaarten. Schepen kunnen die plek maar beter mijden. Jaren na de stranding constateerde Rijkswaterstaat een oliespoor tussen Ameland en Terschelling. Die olie kwam uit de Panagathos: de brandstof was in het schip blijven zitten. In opdracht van RWS is het lek gedicht.

Aurora

Kotters en andere schepen die daar regelmatig in de buurt varen houden rekening met de plek. Garnalenkotter Aurora liep op 18 maart 1991 op het wrak en is sindsdien zelf een wrak dat naast de restanten van de Panagathos ligt.

Specificaties Panagathos

• Scheepsnaam: Panagathos
• Nationaliteit: Grieks
• Vergaan op 28-10-1965
• Vergaan op positie: 53-29-30N 05-29-30E
• Soort schip: Vrachtschip van het type Liberty
• Bouwjaar: 1943
• Lengte: 155 m
• Breedte: 17 m
• Tonnage: 8565 bruto register ton
• Rederij: Hellenic Shipping Company
• Thuishaven: Monrovia
• Lading: piekijzer (3350 ton)
• Bodemdiepte: 15 meter

Liberty-schip

De Panagathos is een schip van het type Liberty. In de Tweede Wereldoorlog maakte Amerika 2751 schepen van dat type, 2400 doorstonden de oorlog. Een deel is ontmanteld, een deel werd ingezet bij de Koreaanse Oorlog. In 1963 werden enkele honderden verkocht aan verschillende rederijen. Ze gingen varen als koopvaardijschip (zoals de Panagathos).

Museumschip

Twee schepen zijn onderhouden als museumschip: SS John W. Brown en de SS Jeremiah O'Brien. De Liberty-naam van de Panagathos was SS Ralph Barnes.

Lopendebandscheepsbouw

De bouw van de Liberty-klasse was een sterk staaltje scheepsbouw. Amerika had het eenvoudige ontwerp zoveel mogelijk gestandaardiseerd en de bouw werd uitgevoerd volgens een lopendebandsysteem. In gemiddeld 42 dagen - aanvankelijk 230 dagen - kon een schip gebouwd worden, klaar voor de tewaterlating. Het record staat op vier dagen en 15 ½ uur. De Liberty’s konden snel en in grote serie worden gebouwd en waren goedkoop. Ze werden het symbool van de industriële militaire massaproductie van Amerika gedurende de oorlogsjaren. Er werden in Amerika 17 werven voor gebruikt; sommige werden er speciaal voor aangelegd. Er werden ervaren scheepsbouwers ingezet, maar er werkten ook ondernemers die nog nooit een schip hadden gebouwd. In no time werden ze zo ervaren als maar zijn kan.

Zo ging dat in zijn werk

• Dag 1: voorbereidingen
• Dag 2: leggen van de kielplaten
• Dag 6: spanten en zijwanden zijn gereed
• Dag 10: onderste dek is af en er wordt gewerkt aan het tweede dek
• Dag 14: bovenste dek is klaar
• Dag 24: schip is klaar voor de tewaterlating

Voor de Tweede Wereldoorlog

De schepen werden gebouwd om te worden ingezet in de Tweede Wereldoorlog. Het was een uitvloeisel van de Merchant Marine Act. De naam Liberty (Vrijheid) werd gegeven aan de schepen die eigenlijk type EC2 heten, ontworpen in case of Emergency. President Franklin Delano Roosevelt gaf ze de bijnaam ‘ugly ducklings’. De schepen kregen namen van Amerikanen die iets bijzonders gepresteerd hadden. Wie twee miljoen dollar - de kosten van een schip - bijdroeg mocht een naam opgeven. De achtersteven was verstevigd, zodat er een 4 inch dekkanon op geplaatst kon worden. Die werd ingezet tegen onderzeeboten aan de oppervlakte. De Liberty’s hadden ook meerdere luchtafweerkanonnen aan boord.

Victory

Een paar honderd Liberty’s gingen tijdens de oorlog verloren door torpedo's, mijnen, explosies en kamikaze-acties. De Liberty’s konden niet zo snel varen en waren daarom makkelijke prooi voor onderzeeërs. In 1942 werd daarom een nieuw schip ontworpen dat iets sneller was: de Victory-klasse. De eerste Victory werd in februari 1944 tewatergelaten.

Vijf jaar

Het Liberty’s waren vrachtschepen die werden gebouwd om vijf jaar mee te kunnen, maar een groot aantal heeft het vele jaren langer uitgehouden. Waaronder de Panagathos. In de jaren zestig kwamen er meer en meer gebreken aan de schepen: de metaalmoeheid sloeg toe.

Lees verder

• Tjipetir – het mysterie van de tegels op het strand
• Costa Concordia – de Titanic van deze eeuw
• Lutine - het fregat met goud en zilver
• Wrakken in de Waddenzee
• Scheepsramp - Vrouwen en kinderen eerst