Multiple sclerose: Chronische auto-immuunaandoening

Multiple sclerose is een chronische auto-immuunziekte die het centrale zenuwstelsel (hersenen en ruggenmerg) aantast. Hierbij treden op verschillende momenten en plaatsen ontstekingen op. De patiënt heeft hierdoor onder andere symptomen aan de spieren, de maag en darmen, de blaas, de ogen enzovoort. Zowel de ernst en uitgebreidheid van de symptomenreeks alsook de vooruitgang van de ziekte zijn voor iedereen anders. Bij de meeste patiënten treden echter eerst periodes van aanvallen op waarop dan rustigere periodes (remissies) volgen. Enkele zelfzorgtips en medische behandelingen zijn beschikbaar om de symptomen te voorkomen of vertragen, en de kwaliteit van leven te verbeteren. Meestal heeft de patiënt wel een vrij goede prognose. Ook hoeft een zwangerschap voor een vrouw met MS geen probleem te vormen.

• Synoniemen multiple sclerose
• Epidemiologie chronische auto-immuunaandoening
• Oorzaken: Schade aan myelineschede in hersenen
• Risicofactoren MS
• Symptomen in aanvallen en remissies
• Diagnose en onderzoeken
• Behandeling
• Prognose is variabel
• Vrouwen met MS en zwangerschap
• Complicaties ziekte

Synoniemen multiple sclerose

Multiple sclerose (MS) is eveneens gekend onder deze synoniemen

• demyelineserende ziekte/aandoening
• multiple sclerosis

Epidemiologie chronische auto-immuunaandoening

Wereldwijd lijden ongeveer 2,5 miljoen mensen aan de auto-immuunaandoening. Dit is mogelijk een onderschatting waardoor de werkelijke frequentie nog hoger is. Multiple sclerose treft vrouwen dubbel zo vaak als mannen. De diagnose van de aandoening gebeurt meestal tussen de leeftijd van twintig en veertig jaar, maar de ziekte treedt op elke mogelijke leeftijd op. Vooral patiënten met een blanke huidskleur lijden aan de aandoening. Voorts zijn vooral patiënten getroffen die leven in gematigde klimaten, met name klimaten boven 40° noorderbreedte of onder 40° graden zuiderbreedte. MS is tot slot zeldzaam op plaatsen vlakbij de evenaar.

Oorzaken: Schade aan myelineschede in hersenen

Multiple sclerose is het gevolg van schade aan de myelineschede (demyelinisatie). Dit omhulsel is de beschermende laag die zenuwcellen in de hersenen omringt. Wanneer deze zenuwbedekking beschadigd is, zijn de zenuwsignalen vertraagd of afgeremd. Een ontsteking veroorzaakt de schade aan de zenuwen. Deze ontsteking ontstaat wanneer het eigen immuunsysteem per toeval lichaamscellen van myeline in het zenuwstelsel aanvalt. Het immuunsysteem aanziet deze namelijk als een indringer. Dit gebeurt langs de hersenen, de oogzenuw en het ruggenmerg. De exacte oorzaak van MS is anno oktober 2020 niet gekend. Mogelijk is de ziekte het resultaat van een besmetting met een virus en/of een gendefect en/of omgevingsfactoren.

Risicofactoren MS

Patiënten met een familiale geschiedenis van multiple sclerose of patiënten die in een gebied wonen waar MS vaker voorkomt, hebben een hoger risico op het ontwikkelen van de ziekte. Koorts, hete baden, blootstelling aan zonlicht en stress veroorzaken of verergeren daarnaast de aanvallen.

Symptomen in aanvallen en remissies

Frequentie en duur van symptomen

De symptomen variëren omdat de locatie en ernst van elke aanval verschillend is. Aanvallen duren dagen, weken, maanden of zelfs jaren. Na deze aanvallen volgen remissies, perioden van verminderde of geen symptomen waarbij de zenuwen zich herstellen maar wel littekens of plaques nalaten op de plaatsen waar de myeline is aangetast. Wanneer sprake is van periodes van aanvallen die zijn afgewisseld met remissies, is dit gekend als “relapsing-remitting MS”. Dit type MS komt bij in 75% van de patiënten voor. Een terugval is gebruikelijk, maar soms treden geen remissies op, of gaat relapsing-remitting MS over naar een constante langzame maar onomkeerbare achteruitgang van de symptomen.

De ziekte tast de zenuwen in de hersenen of het ruggenmerg aan. De symptomen zijn bijgevolg in alle lichaamsdelen mogelijk. Niettemin heeft niet elke patiënt last van alle symptomen. Een grote variatie is mogelijk. Meestal starten de symptomen vaag en mild.

Spieren

• brandende handen
• brandende voeten
• coördinatie- en evenwichtsproblemen (ataxie)
• gevoelloosheid in de benen of een abnormaal gevoel in elk gebied
• gevoelloosheid in de handen
• problemen met de coördinatie en het maken van kleine bewegingen
• problemen met het bewegen van de armen of benen
• problemen met het lopen
• spiertrekkingen / hypertonie (= verhoogde spanning) van spieren
• spastische verlammingen
• tremor (bevingen) in één of meer armen of benen of bevingen aan handen (handtremoren)
• zwakte in één of meer armen of benen

Darmen en blaas

• diarree
• een blaasontsteking (cystitis)
• een neurogene blaas (zenuwschade door ziekte of letsel met plasproblemen)
• een overactieve blaas
• een volvulus (darmknoop: verdraaiing in darm met obstipatie, misselijkheid en pijn)
• nachtelijk plassen (nycturie)
• obstipatie
• opstartproblemen bij het plassen
• sterke plasdrang (urinaire urgentie)
• urineverlies (urine-incontinentie) zoals bijvoorbeeld functionele incontinentie (toilet niet kunnen bereiken of plasdrang niet herkennen)
• vaak urineren (pollakisurie)

Ogen

• dubbelzien (diplopie)
• een oogzenuwontsteking (neuritis optica)
• een verlies van het gezichtsvermogen (treft meestal één oog per keer)
• oncontroleerbare oogbewegingen (nystagmus)
• oogpijn
• scotomen (blinde vlekken zien in het gezichtsveld)
• Uhthoff-fenomeen: door een stijging van de lichaamstemperatuur ontstaat een probleem met zenuwimpulsen waardoor tijdelijk een verergering van de oogproblemen bij MS ontstaat

Gevoelloosheid, tintelingen of pijn

• aangezichtspijn met pijnscheuten
• gevoelloosheid aan het gezicht
• korte aanvallen van pijn maar ook langdurige, aanhoudende pijn
• pijnlijke spierkrampen
• tintelingen, een doof of juist een branderig gevoel in de armen en benen

Andere neurologische symptomen

• depressie of gevoelens van verdriet
• duizeligheid en evenwichtsproblemen
• een slecht beoordelingsvermogen
• een verminderde mate van aandacht
• geheugenverlies
• gehoorverlies
• ochtendhoofdpijn
• problemen met het oplossen van problemen
• problemen met het redeneren

Seksueel

• erectiestoornissen
• impotentie
• tijdelijke verergering van de menstruatie
• vaginale droogheid

Spraak en slikken

• een onduidelijke of moeilijk te begrijpen spraak (dysartrie)
• kauwproblemen en slikproblemen (dysfagie)

Algemene klachten

• duizeligheid
• vermoeidheid is een veel voorkomende symptoom bij het vorderen van multiple sclerose. Dit is vaak erger in de late namiddag.

Diagnose en onderzoeken

Lichamelijk en oogheelkundig onderzoek

Vaak komt een patiënt eerst met vrij vage en algemene klachten bij de huisarts, zoals duizeligheid, vermoeidheid en een wazig gezichtsvermogen. Deze symptomen verdwijnen na een tijdje. Soms komen deze vage symptomen weer terug. Vaak gebeurt een verwijzing naar de neuroloog relatief laat. Het gebeurt bijgevolg regelmatig dat de diagnosestelling hierdoor pas laat plaatsvindt. Voor multiple sclerose is overigens geen specifiek aangewezen diagnostisch onderzoek beschikbaar. De diagnose gebeurt dan ook op basis van grondig lichamelijk onderzoek door een neuroloog en oogarts in combinatie met diverse beeldvormende en andere onderzoeken. Diagnostische criteria zijn hiervoor beschikbaar, maar deze veranderen zeer regelmatig. Deze zijn immers gestoeld op de meest recente wetenschappelijke studies.

Neuroloog
De neuroloog voert een neurologisch onderzoek en bemerkt zo een verminderde zenuwfunctie in een bepaald lichaamsgebied. Zo identificeert hij mogelijk:

• abnormale zenuwreflexen
• een verminderd of abnormaal gevoel
• een verminderd vermogen om een lichaamsdeel te verplaatsen
• functieverlies in de ogen (wat hij eveneens test met een elektronystagmografie)

Oogarts
Een oogonderzoek onthult:

• abnormale pupilreacties
• een verminderde gezichtsscherpte
• snelle oogbewegingen wanneer het oog beweegt
• veranderingen in het gezichtsveld (via een gezichtsveldonderzoek) of de oogbewegingen
• wijzigingen aan de binnenkanten van het oog

Diagnostisch onderzoek
Volgende onderzoeken zijn nodig om de diagnose van MS te bevestigen:

• Een bloedonderzoek om andere aandoeningen uit te sluiten
• Een lumbale punctie (ruggenprik om het hersenvocht te analyseren; dit is afwijkend bij MS
• Een MRI-scan van de hersenen en de wervelkolom zijn belangrijk voor het diagnosticeren en opvolgen van MS, maar ook voor het uitsluiten van andere ziekten
• Een zenuwfunctie-onderzoek (evoked potential onderzoek)

Differentiële diagnose

De symptomen van multiple sclerose lijken op deze van vele andere problemen met het zenuwstelsel.

• Andere: Langerhans celhistiocytose (multisystemische aandoening), hemofagocytisch lymfohystiocytose
• Demyeliniserend: het klinisch geïsoleerd syndroom, ADEM, optische neuritis, transversale myelitis, neuromyelitis optica, na een vaccinatie, acute necrotiserende encefalopathie
• Endocrien: schildklierstoornissen, diabetes mellitus (suikerziekte)
• Genetisch/metabolisch: aangeboren metabolismestoornissen, aminoacidurie
• Infectieus:
• neuroborreliose (ziekte van Lyme: bacteriële infectie door tekenbeet met symptomen aan huid en hart, hersenen, spieren en/of gewrichten)
• HSV-encefalitis (hersenontsteking)
• HIV-infectie
• een abces (pus door infectie met bacteriën)
• neurocysticercose (varkenslintworminfectie in verschillende weefsels)
• poststreptococcal infectie
• neurosyfilis
• progressieve multifocale leuko-encefalopathie (PML)
• de ziekte van Whipple
• Inflammatoir:
• systemische lupus erythematosus (SLE)
• neurosarcoïdose (complicatie van sarcoïdose, een aandoening aan huid, ogen, longen en zenuwstelsel)
• Sjögren-syndroom
• antifosfolipiden antilichaam syndroom (APLAS)
• de ziekte van Behçet
• geïsoleerde angiitis (vaatontsteking)
• Leukodystrofie:
• metachromatische leukodystrofie (aantasting van zenuwen, spieren en andere organen)
• adrenoleukodystrofie
• de ziekte van Krabbe (neurodegeneratieve aandoening)
• de ziekte van Pelizaeus-Merzbacher
• de ziekte van Refsum,
• leuko-encefalopathie met hersenstam
• de ziekte van Wilson (koperstapeling in lever en hersenen)
• de ziekte van Fabry (stapelingsziekte met opbouw van vetten)
• de ziekte van Alexander
• Mitochondriaal:
• myoclonische epilepsie met rafelige rode vezels
• mitochondriale encefalomyopathie met lactaatacidose (opbouw van melkzuur in het bloed) en beroerte-episodes (MELAS)
• Leber erfelijke optische neuropathie (LHON)
• het Leigh-syndroom
• het Kearns-Sayre syndroom
• Neoplastisch
• lymfoom (kanker van lymfocyten)
• astrocytoom (tumor uit astrocyten in hersenen of ruggenmerg)
• medulloblastoom (hersentumor in kleine hersenen)
• metastasen (uitzaaiingen)
• Nutritioneel
• vitamine B12-tekort, vitamine E-tekort of foliumzuurtekort
• coeliakie (maag- en darmproblemen na het eten van gluten)
• Toxisch:
• radiotherapie (behandeling via bestraling)
• chemotherapie (methotrexaat, cyclosporine, cytosine-arabinoside)
• extrapontine myelinose
• Vasculair:
• cerebrale autosomaal dominante arteriopathie met subcorticale infarcten en leuko-encefalopathie (CADASIL
• de ziekte van Moyamoya
• aortadissectie (scheur in wand van aorta met pijn op borst)

Overgenomen en vertaald van: Multiple Sclerosis Differential Diagnoses, geraadpleegd op 31 augustus 2016

Behandeling

Zelfzorg

Een gezonde levensstijl, met een gezonde en evenwichtige voeding, voldoende rust maar ook voldoende oefening en ontspanning zijn voor MS-patiënten belangrijk. Supplementen zoals vitamine D, antioxidanten, magnesium en essentiële vetzuren verminderen de symptomen. Zwemmen, tai-chi, yoga en wandelen zijn goede trainingsmogelijkheden voor patiënten met MS. Zo voorkomt de patiënt spasticiteit (verstijfde spierspanning). Overmatige inspanning is echter afgeraden omdat de patiënt hierdoor een te hoge lichaamstemperatuur krijgt, waardoor de symptomen mogelijk verslechteren. De patiënt past de voeding aan indien hij slikproblemen ervaart. De patiënt vermijdt indien mogelijk uitlokkende factoren zoals stress, zware inspanning, sauna's, hete baden en andere extreme temperaturen. Tot slot voorkomt de patiënt valpartijen door in huis aanpassingen te doen. Dit is tevens mogelijk in samenwerking met een ergotherapeut.

Professionele medisch zorg

Multiple sclerose is niet te genezen, maar dankzij enkele behandelingen is de kwaliteit van leven van de patiënt te waarborgen. Bepaalde geneesmiddelen vertragen de ziekte. Corticosteroïden verminderen de ernst van aanvallen. Bij lichte aanvallen prefereert de arts deze krachtige ontstekingsremmende medicijnen niet omdat deze bij frequent gebruik na verloop van tijd anders hun effectiviteit verliezen. Daarnaast zijn enkele medicijnen voorhanden om de symptomen van spierkrampen, urineproblemen, vermoeidheid, of stemmingswisselingen (antidepressiva) onder controle te houden. Verder is een revalidatieprogramma (vroeg in het verloop van de aandoening) aanbevolen. Fysiotherapie, logopedie, ergotherapie en steungroepen zijn ook nuttig. Hierbij gebruikt de patiënt hulpmiddelen, zoals een rolstoel, een bedlift, een douchestoel, een looprek, een rollator, … Alternatieve behandelingen zoals acupressuur of cannabis helpen mogelijk bij spierproblemen. Daarenboven is een jaarlijks griepvaccin nodig. Wanneer de patiënt namelijk griep in combinatie met koorts ontwikkelt, ontstaat een oververhitting van het lichaam. Dit resulteert in een verergering van de klachten. Plasmaferese beperkt de myelinebeschadiging. Via deze bloedbehandeling verwijdert de arts plasma uit het lichaam van de patiënt. Hij vervangt dit vervolgens door een al of niet eiwithoudende oplossing. Tot slot stopt de progressie van de ziekte bij een aantal patiënten door middel van een stamceltransplantatie. Dit is dan wel enkel nuttig bij een vroege diagnose en behandeling.

Prognose is variabel

Het resultaat varieert en is moeilijk te voorspellen. De aandoening heeft een chronisch karakter, waardoor de patiënt levenslang met de ongeneeslijke ziekte kampt. De levensverwachting is echter normaal of bijna normaal. De meeste patiënten met multiple sclerose zijn actief. De meeste patiënten hebben tevens een (bijna) normale functie tussen de aanvallen. Na verloop van tijd is er bij het grootste deel van de patiënten een groter functieverlies met minder verbetering tussen de aanvallen.

De beste vooruitzichten zijn genoteerd bij:

• Patiënten met een vroege diagnose (minder dan dertig jaar oud)
• Patiënten met milde symptomen
• Patiënten met remissies en terugvallen
• Patiënten met zeldzame aanvallen
• Vrouwen

De mate van de handicap hangt af van:

• De al dan niet verkregen behandeling: Wanneer de patiënt geen behandeling krijgt, is hij na verloop van tijd niet meer in staat om te lopen omdat de controle van de spieren achteruitgaat.
• De frequentie en ernst van de aanvallen
• Het deel van het centrale zenuwstelsel dat is aangetast bij elke aanval

Vrouwen met MS en zwangerschap

Voor de zwangerschap

Vrouwen zijn in staat om kinderen te krijgen. De beste periode voor een zwangerschap is wanneer ze al geruime tijd stabiel zijn. Vrouwen met een voortdurende achteruitgang of regelmatige episodes wachten het best even met een zwangerschap. De patiënte bespreekt de planning van de zwangerschap met de gynaecoloog en de neuroloog. Deze artsen bekijken namelijk ook het medicatiegebruik van de vrouw. Vrouwen regelen voor of tijdens de zwangerschap indien nodig hulp want reeds vermoeide patiënten zijn mogelijk na de bevalling nog meer vermoeid. Het zwanger geraken verloopt niet altijd en bij iedereen even vlot wanneer de patiënte bijvoorbeeld last heeft van vaginale droogheid of spierspanning. Reageerbuisbevruchting (IVF) en kunstmatige inseminatie met sperma van de partner zijn enkele alternatieven.

Tijdens de zwangerschap

Tijdens de zwangerschap komen over het algemeen minder terugvallen voor. Moest dit wel zo zijn, dan neemt de patiënte zo weinig mogelijk medicijnen om de foetus niet te schaden, maar dit overlegt ze wel steeds met de artsen. Voorts zijn bijkomende controles in principe niet nodig omwille van de aanwezigheid van MS.

Bij de bevalling

Een bevalling verloopt op ongeveer dezelfde wijze als voor vrouwen zonder multiple sclerose. Soms heeft een vrouw meer moeite met het persen (door de spierstijfheid) en dan is hiervoor een tang nodig om de baby ter wereld te laten komen. De bevalling brengt wel iets meer risico met zich mee wanneer de patiënte in een rolstoel zit of in bed ligt of als het onderlichaam verlamd is.

Na de bevalling

De patiënt heeft gedurende de eerste drie maanden na de bevalling dubbel zo veel kans op het krijgen van een terugval. Dit is het gevolg van hormoonspiegelwijzigingen, vermoeidheid of spanning door het verzorgen van het kind. Daarnaast heeft de patiënt net als andere gezonde vrouwen een minder regelmatig leefpatroon door gebroken nachten. Borstvoeding is voor een moeder met MS geen probleem. Sommige patiënten ervaren dit als te vermoeiend in hun situatie, terwijl andere vrouwen dit als erg verrijkend en energierijk ervaren. Naar aanleiding van de ervaring bepaalt de patiënte of ze borstvoeding wil geven of niet.

Complicaties ziekte

Weinig patiënten komen direct als gevolg van MS te overlijden. Wel vormen enkele indirecte gevolgen mogelijk problemen voor de patiënt. Zo leidt het niet kunnen ophoesten van slijmen tot een ernstige longontsteking. Ook resulteren blaasproblemen soms tot een ernstige blaasontsteking.

Multiple sclerose leidt verder tot volgende complicaties:

• bijwerkingen van geneesmiddelen die de arts inzet voor de behandeling van de symptomen
• decubitus (doorligwonden)
• denkproblemen
• een depressie
• eenzijdig gehoorverlies
• osteoporose (verlies van botmassa met risico op botbreuken)
• slikproblemen
• urineweginfecties
• zelfzorgproblemen

Lees verder

• Auto-immuunaandoening: Lichaam tast eigen immuunsysteem aan
• Ziekte van Balo: Auto-immuunaandoening met hoofdpijn
• Oogproblemen en behandeling bij multiple sclerose (MS)