Natuurlijke kleurstoffen afkomstig van planten en insecten

Kleuren maken veel dingen in het leven vrolijker. Wat zou het saai zijn als alles alleen zwart-wit was. Kleuren zijn tegenwoordig op kunstmatige manier in alle varianten te maken. Maar er bestaan ook zogenaamde natuurlijke kleuren. Die kleuren worden verkregen uit natuurlijke grondstoffen zoals bepaalde planten of dieren (insecten). Met de kleurstoffen die daaruit worden verkregen kunnen stoffen (o.a. wol, textiel en leer) worden gekleurd maar sommige kleurstoffen worden ook wel gebruikt voor het kleuren van voedsel (o.a. snoepgoed). Het aantal natuurlijke kleuren is echter zeer beperkt ten opzichte van synthetische kleurstoffen.

Natuurlijke kleurstoffen met mooiere kleuren

Natuurlijke kleuren zijn vaak veel ingetogener en mooier van lichtkwaliteit dan synthetische kleuren die schreeuwerig en schel kunnen zijn. De meest voorkomende natuurlijke kleurstoffen zijn afkomstig van planten zoals de kleurstoffen meekrap, indigo en saffraan en andere van insecten zoals karmijnzuur. Plantaardige kleurstoffen worden al eeuwenlang gebruikt. Tot ver in de negentiende eeuw werden alle stoffen gekleurd met natuurlijke pigmenten.

Meekrap al eeuwenoud als kleurstof gebruikt

Een van de belangrijkste natuurlijke kleurstoffen komt uit de plant meekrap welke kleurstof 1500 voor Christus al werd gebruikt. Vele eeuwen later kende Nederland een productiegebied in Goeree-Overflakkee. Het winnen van de kleurstof gebeurde in een meestoof.

Meekrap in een riem van Toetanchamon

Meekrap (Rubia tinctorum) is een plant die 60 tot 90 centimeter hoog groeit. De wortelstokken van de meekrap kunnen wel 50 tot 100 centimeter in de grond steken. De dikke wortelstokken hebben dunne bijwortels waar een pigment uit kan worden gewonnen voor een rode kleurstof. Die kleurstof komt al voor in de klassieke oudheid in Azië en Egypte. Reeds 1500 voor Christus werd er al textiel mee gekleurd waarvan restanten zijn aangetroffen in Egypte, Korinthe en in de ruïnes van Pompeï. Een van de oudste voorbeelden is een riem van Toetanchamon die in zijn graf is aangetroffen.

Productiegebied Goeree-Overflakkee

In Nederland werd waarschijnlijk al in de twaalfde eeuw meekrap verbouwd. Vanaf de vijftiende eeuw was de omgeving van Goeree-Overflakkee het belangrijkste productiegebied. Nadat de kleur van de meekrap enkele eeuwen later synthetisch kon worden nagemaakt verdween de teelt nagenoeg geheel.

Verwerkt in de meestoof

Twee of drie jaar na de aanplant werd het gewas geoogst. Daarna werden de wortels verwerkt in een zogenaamde meestoof. Een meestoof is een schuurtje met enkele ruimtes waar de meekrap eerst werd gedroogd en daarna tot poeder gestampt. Voor het stampen werden zware houten stampers gebruikt die als een soort heimachine de gedroogde meekrap tot poeder stampte. Dat gebeurde alleen ’s nachts omdat men dacht dat de kleurkwaliteit door daglicht achteruit zou gaan.

Andere natuurlijke kleurstoffen

Naast meekrap bestaan er enkele andere belangrijke natuurlijke kleurstoffen zoals indigo, saffraan en karmijnzuur.

Indigo

Hoewel het indigo dat tegenwoordig wordt gebruikt meestal synthetisch is komt het oorspronkelijk wel degelijk van een plant. Het natuurlijke indigo werd vooral gewonnen uit tropische planten van het geslacht Indigofera. Kleurstof uit die planten was tot ongeveer 1900 de enige basis voor indigo. In China, India en Japan wordt indigo al eeuwenlang als kleurstof gebruikt. Andere landen waar indigo al voorkwam was het oude Egypte, Griekenland, Peru en ook in Rome en Afrika. Indigo kwam aan het eind van de vijftiende eeuw via de door Vasco da Gama ontdekte zeeroute naar Europa. Enkele eeuwen later ontdekte de Duitse scheikundige Adolf von Baeyer een chemische structuur om indigo na te maken en werd in 1897 een commerciële productietechniek ontwikkeld. Het gevolg was dat rond 1913 vrijwel alle natuurlijke indigo werd vervangen door synthetische.

Saffraan

Saffraan is een kleurstof die gewonnen wordt uit de oranjerode stampers van de saffraankrokus (Crocus sativus). De stijlen en stampers worden gedroogd in de zon of door middel van een warme luchtstroom in droogkasten. Het bovenste deel van de gedroogde stampers geeft de beste kwaliteit saffraan. Saffraan wordt niet alleen als textielkleurstof toegepast maar ook in de keuken en voor dranken onder meer voor brooddeeg, desserts, fernet, likeuren, melk, paella, risotto, rijstgerechten, sauzen en visgerechten. De kleurstof heeft een bittere smaak maar een aangenaam aroma. Voor het kleuren van vloeistof is slechts heel weinig saffraan nodig.

Karmijnzuur

De rode kleur van karmijnzuur wordt gewonnen uit het insect cochenille dat tot de schildsluissoorten behoort. Veel roze koekjes, snoepjes of toetjes zijn gekleurd met karmijnzuur en eigenlijk bevat alles wat rood of roze is wel karmijnzuur. Andere producten zijn bijvoorbeeld vruchtenhagel, campari, chips, frisdranken, hartige taarten, hoestpastilles, ingelegde kersen, jam, kauwgom, M&M’s, pillen, pudding, rode dranken, roze muisjes van de beschuit met muisjes, vruchtensappen, vis, winegums en yoghurtdranken. Het pigment wordt verkregen uit drie verschillende schildluizen waarbij de Amerikaanse luis het meest voorkomt. Die Amerikaanse cochenilleluis wordt al eeuwenlang gekweekt op schijfcactussen in Zuid-Amerika en Mexico in Noord-Amerika. De luis voedt zich met het sap van de cactus. Het pigment van karmijnzuur wordt alleen verkregen van de vrouwtjesluizen die gedroogd, gemalen en gefilterd worden.

Lees verder

• Specerij saffraan niet in alle keukens