De gevreesde Afrikaanse slaapziekte (trypanosomiasis)

De slaapziekte (trypanosomiasis) spreekt tot de verbeelding en roept beelden op van mensen die nooit meer wakker worden. Trypanosomiasis is een parasitaire ziekte, overgebracht door de tseetseevlieg. Er zijn twee soorten, waarvan de ene een chronisch en de andere een acuut verloop heeft. In Afrika lijden talloze mensen aan deze wijdverspreide, dodelijke ziekte. De incubatietijd is twee tot drie weken, maar kan ook maanden duren. In het laatste stadium van de slaapziekte ontstaan psychische stoornissen, parkinsonachtige klachten en uiteindelijk cachexie, ofwel extreme vermagering door onder andere spieratrofie. Er bestaat geen vaccin tegen de Afrikaanse slaapziekte en de aandoening wordt zelden vastgesteld in West-Europa (importziekte).

Inhoud

• Trypanosomen – veroorzakers van de Afrikaanse slaapziekte
• Gevreesde tseetseevlieg
• Trypanosomiasis gambiense of West-Afrikaanse slaapziekte
• Symptomen
• Trypanosomiasis rhodesiense of Oost-Afrikaanse slaapziekte
• Symptomen
• Diagnose
• Bloedonderzoek
• Behandeling van de Afrikaanse slaapziekte
• Voorzorgsmaatregelen

Trypanosomen – veroorzakers van de Afrikaanse slaapziekte

De Afrikaanse slaapziekte (trypanosomiasis) is een parasitaire aandoening. Een vectorziekte waarmee ook in Europa rekening moet worden houden, gelet op de migratiestromen, de zakelijke mondialisering en het feit dat er ook steeds vaker recreatief gereisd (o.a. vakanties) wordt naar en in Afrikaanse landen waar de ziekte heerst. De aandoening wordt overgebracht door de tseetseevlieg (Glossina genis) die besmet is met ondersoorten van de Trypanosoma brucei. Dit zijn eencellige parasieten (protozoën), ofwel flagellanten met een ovale kern.

Parasieten
In de overbrenger of vector (tseetseevlieg) ontwikkelen deze parasieten zich zeer snel. In de speekselklieren van de tseetseevlieg vormen zich uiteindelijk zogenaamde metacyclische trypanosomen. Na de steek van een tseetseevlieg op de mens of vee vinden de parasieten aldus een nieuwe gastheer.

Gevreesde tseetseevlieg

De overbrenger van de Afrikaanse slaapziekte is de gevreesde tseetseevlieg, een vlieg van het geslacht Glossina. Deze tamelijk grote insecten brengen zowel bij mensen als hun veestapel trypanosomiasis over. De bloedzuigende vlieg is ongeveer twee tot drie keer zo groot als de huisvlieg en is er tevens verwant aan. Karakteristiek zijn de over elkaar gevouwen vleugels, als de bladen van een schaar. Dit is goed zichtbaar zodra de tseetseevlieg ergens op rust, zoals tegen een muur of op een blad.

Bloed
De vlieg steekt overdag. Zowel de mannetjes als de vrouwtjes kunnen de ziekte overbrengen, waarbij aangetekend dat het beperkt blijft tot slechts een klein deel van de tseetseevliegen. De tseetseevlieg treft men zelden binnenshuis aan. Reizigers per open auto of bus (taxibrousse) moeten daarentegen extra oppassen. De vlieg heeft immers sterk de neiging om een stofwolk te volgen en kan de mens aldus op grote afstand bijhouden als hij het op hun bloed voorzien heeft.

Trypanosomiasis gambiense of West-Afrikaanse slaapziekte

De Afrikaanse slaapziekte wordt veroorzaakt door de Trypanosoma brucei. De West-Afrikaanse variant, of trypanosomiasis gambiense, is chronisch van aard. De verwekker is de Trypanosoma brucei gambiense. De West-Afrikaanse vorm heeft als cyclus mens–tseetseevlieg–mens. Deze ziekte komt voor in West- en Centraal-Afrika, van Senegal en verder oostelijk, zoals de Angolese gebieden en het Victoriameer. Ofwel ten zuiden van de Sahara (de West-en Centraal-Afrikaanse haarden), ten westen van de Riftvallei en de rivierzones van de grote meren, zoals het Victoriameer maar bijvoorbeeld ook het Tanganyikameer.

Beken en akkers
De tseetseevlieg huist in struiken bij rivieren, beken, akkers en velden. In de dorpen in deze gebieden zijn deze vliegen veel geziene lastposten. Mensen die water halen bij een rivier, en aldaar even uitrusten op een schaduwrijk plekje, lopen meer gevaar om gestoken te worden.

Hemato-lymfatische stadium
Voordat de trypanosomen van de West-Afrikaanse slaapziekte zich in het bloed verder ontwikkelen en vermeerderen, vindt er bij de overigens zeer pijnlijke steek van de overbrengende tseetseevlieg een sterke huidreactie plaats en er worden antistoffen aangemaakt. Bij Europeanen kan deze huidreactie heftiger zijn dan bij Afrikanen. Bij de insteekplaats in de huid vormt zich een pijnlijk, roodachtig infiltraat. Het is een reactie op het feit dat de trypanosomen zich sterk vermeerderen. Dit infiltraat verdwijnt na enkele dagen waarbij er geen sprake is van zweervorming. Wel kunnen de lymfklieren opgezwollen en eveneens pijnlijk zijn.

Incubatietijd
De incubatietijd bedraagt ongeveer 2-3 weken, maar kan ook maanden duren. Het is iets waar rekening mee moet worden gehouden bij het stellen van een diagnose. De ruime incubatietijd kan artsen immers op het verkeerde been zetten. De West-Afrikaanse variant kan men in sluimerende toestand jarenlang bij zich dragen zonder dat er noemenswaardige symptomen optreden.

Symptomen

Hoofdpijn en koorts zijn twee karakteristieke kenmerken die vrijwel altijd voorkomen bij deze chronische, slopende vorm van de Afrikaanse slaapziekte. Er kunnen echter koortsvrije dagen optreden. De hoofdpijn is steevast hardnekkig en wil maar niet verdwijnen. Andere typische verschijnselen tijdens het voortschrijden van de ziekte zijn:

• Eczeem. Vaak nogal vaag begrensd op de romp, de armen en benen en minder vaak in het gezicht. Het eczeem komt intermitterend terug.
• De lymfklieren blijven vergroot (lymfadenopathie), vooral aan de achterzijde van de nek.
• Snelle pols.
• Oedeem in het gezicht (vaak ook de oogleden) en benen, vooral de enkels. Opgezette handen.
• Na enkele maanden ontstaat een hinderlijke verstoring van het slaapritme. De patiënt slaapt veel overdag, ook na een goede nachtrust, en is vrijwel altijd suf.
• Depressieve klachten, geheugenverlies, cognitieve achteruitgang.
• Parkinsonachtige klachten en andere motiliteitsstoornissen, zoals vreemde bewegingen en trillende handen.
• Epileptische attaques.
• Gevoelloze handen.
• Verwardheid, decorumverlies, intense vermoeidheid, prikkelbaarheid.
• Algehele malaise en cachexie (sterke vermagering).
• Coma, waarna de patiënt overlijdt.

Trypanosomiasis rhodesiense of Oost-Afrikaanse slaapziekte

Deze vorm van de Afrikaanse slaapziekte komt vooral voor in de Oost-Afrikaanse landen, van Ethiopië, Malawi tot in Mozambique, Kenia, Tanzania en Zambia. Het zogenaamde reservoir van de Trypanosoma rhodesiense (de andere ondersoort van de Trypanosoma brucei) ligt bij het wild (game), met name bij antilopen. De tseetseevlieg of vector is voornamelijk te vinden op de savannes en in de bossen van Centraal- en Oost-Afrika.

Acute vorm
In tegenstelling tot de gambiense-vorm vormt zich na de huidreactie een open, rode zweer. De antistoffen worden omzeild doordat de trypanosomen voortdurend veranderen en er aldus ongevoelig voor worden. Daarnaast zijn de symptomen van de Oost-Afrikaanse slaapziekte acuter dan die van de West-Afrikaanse variant en volgt de dood na enkele maanden als er niet medisch wordt ingegrepen en er geen adequate behandeling volgt. Onder de westerlingen zijn vaak ook de 'safarigangers' in de vele wildparken het slachtoffer van de tseetseevlieg.

Symptomen

Bij de acute vorm van trypanosomiasis verloopt het proces naar de comateuze fase veel sneller dan bij de West-Afrikaanse variant. Al na enkele maanden treedt de terminale fase in. Naast de symptomen van de gambiense-vorm mag de open zweer of furunkel karakteristiek worden genoemd. Soms is de patiënt enkele dagen na de beet zeer ziek met hoge koorts, ernstige depressie, sufheid, verstoorde lever- en nierfunctie, anemie, myocarditis en uiteindelijk aantasting van het centrale zenuwstelsel, coma en overlijden. Het acute ziekteverloop doet denken aan malaria.

Diagnose

De acute vorm lijkt in veel opzichten op een aanval van malaria tropica. Door middel van bloed-, lumbaalvocht- en lymfklieronderzoek kan de diagnose makkelijk worden gesteld. Koortspatiënten die voorheen in slaapziektehaarden zijn geweest, zoals wildparken of andere gebieden waar de twee vormen van Afrikaanse trypanosomiasis voorkomen, zijn in principe verdacht. De andere algemene karakteristieke symptomen bij een eerste onderzoek zijn oedeem, tachycardie (snelle hartslag), hoofdpijn en een heftige huidreactie na de beet.

Bloedonderzoek

Met een dikke-druppelpreparaat (bloedonderzoek) of lymfeklierpunctaat worden de trypanosomen makkelijk aangetoond. Ook liquoronderzoek (lumbaalvocht) is zeer effectief bij het stellen van de definitieve diagnose.

Behandeling van de Afrikaanse slaapziekte

Wie bij terugkomst van een reis naar Afrika ziek wordt, vooral na een zweer of infiltraat (huidreactie), kan het beste naar de huisarts gaan, aangezien naast andere gezondheidsproblemen de mogelijkheid bestaat dat men besmet is geraakt met de trypanosoma brucei na een beet van de tseetseevlieg. Vroeger was melarsoprol het behandelingsmedicijn bij uitstek tegen de slaapziekte, maar het is door de giftigheid (arseen) ervan uit de gratie geraakt. Tegenwoordig wordt onder andere eflornithine voorgeschreven, dat minder bijwerkingen heeft. Mensen bij wie de slaapziekte is vastgesteld dienen twee jaar lang onder controle te blijven (bloed- en lumbaalvochtonderzoek).

Voorzorgsmaatregelen

Bestrijding van de tseetseevlieg in Afrika verloopt om allerlei redenen zeer moeizaam, onder andere door het feit dat in veel Afrikaanse landen waar de slaapziekte heerst de politieke en humanitaire omstandigheden na de jaren zestig – de tseetseevlieg was toen bijna uitgeroeid dankzij een DDT-programma – verslechterd zijn en dat er mede om die reden geen of nauwelijks effectief gecoördineerde programma’s tegen de tseetseevlieg kunnen worden opgezet.

Besmetting voorkomen
Op individueel niveau kan men echter veel doen om besmetting te voorkomen, zoals:

• Draag altijd kleding die de armen en benen bedekt. Bij voorkeur linnen kleding, aangezien tseetseevliegen door dunnere stof heen prikken.
• Draag kaki of groen. Andere kleuren, ook zwart, trekken deze vliegen aan.
• Slaap onder een klamboe.
• Probeer te voorkomen dat u in open voertuigen rijdt of reist, al lijkt dat onbegonnen werk in Afrika. Opwaaiend stof achter auto’s trekt de tseetseevlieg aan. Bij het ontwaren van prooi kan de tseetseevlieg zeer snel zijn, en zo lastig als een daas, hoewel hij onder 'normale' omstandigheden tamelijk traag is.
• Op het heetst van de dag verschuilen tseetseevliegen zich in struiken. Zodra ze gestoord worden gaan ze steken.
• Gebruik insectensprays of smeerseltjes met DEET (diethyltoluamide).
• Ga naar de huisarts als u ziek bent geworden na een bezoek aan een Afrikaans wildpark of als u in andere Afrikaanse gebieden bent geweest waar de slaapziekte heerst (haarden). Zeker als u weet dat u gestoken bent door de tseetseevlieg en u bij de insteekplaats een infiltraat of een open zweer hebt opgelopen.

Lees verder

• De tseetseevlieg – overbrenger van de slaapziekte
• Framboesia – een zeldzame importziekte
• Amoebedysenterie – oorzaken, symptomen, behandeling
• Pas op voor de malariamug!
• De dodelijke cholera – oorzaak, symptomen en behandeling