mijn kijk op

Messias: betekenis en bewijs Jezus beloofde Joodse Messias

Wat betekent Messias? Messias is de transcriptie van de Hebreeuwse term 'Mashiach'. Het equivalent van Messias in het Nieuwe Testament (Grieks) - is Christos (Christus). Beide termen betekenen 'de gezalfde'. Deze naam is speciaal voor de Persoon in Wie al de beloften en plannen van God samenvloeien. In het OT staan meer dan 300 profetieën over de Messias. Er ligt meer dan 400 jaren tussen de laatste profetieën over de Messias in het OT en de vervulling daarvan in Jezus.

Bewijs dat Jezus de beloofde Joodse Messias is

• De Schriften getuigen van de Messias
• Profetie is Gods bewijsmethode voor de waarheid
• De 'geloofsbrieven' van de Messias
• 1. De verlosser zal een man (mens) zijn en geen engel
• 2. De Messias komt voort uit Sem en niet uit Cham of Jafeth
• 3. De Messias komt voort uit het zaad van Abraham - het Joodse volk
• 4. De Messias komt voort via Izaäk en het Joodse volk
• 5. Jakob is degene uit wiens nageslacht de Messias zou voortkomen
• 6. De Messias zou voortkomen uit Juda
• 7. De Messias zou voortkomen uit de tronk van Isaï
• 8. De Messias is tevens de wortel van David
• 9. De Messias moest rechtstreeks afstammen van Salomo
• 10. De Messias moest geboren worden uit een maagd
• 11. De Messias zal geboren worden in Bethlehem
• 12a. De Messias moest komen voordat de stam van Juda ophield te bestaan
• 12b. De Messias moest komen voor de verwoesting van de tweede tempel
• 12c. De Messias zal 69 x 7 jaar (483 jaar) na de herbouw van de muur van Jeruzalem komen
• Conclusie

De Schriften getuigen van de Messias

De voorzeggingen in het Oude testament zijn zo nauwkeurig en de vervulling ervan in het Nieuwe testament is zo volkomen, dat Jezus zonder enige zweem van twijfel en met absolute zekerheid kon zeggen:

• "Gij onderzoekt de Schriften, want gij meent daarin eeuwig leven te hebben, en deze zijn het, welke van Mij getuigen" (Johannes 5:39).

Het Bijbelse geloof is meer dan het aanhangen van een leer of wat leerstellingen. De Schriften getuigen niet van een waarheid, maar van de Messias of Christus Zelf. Van het aanvaarden van de Christus van de Bijbel hangt de eeuwige bestemming van de mens. Het is derhalve van kardinaal belang om te weten of de Bijbel het Woord van God is. Door de vele profetieën over de Messias die uitgekomen zijn in het leven van Jezus, hebben we het bewijs in handen dat God het is Die gesproken heeft en dat de Bijbel geen sprookjesboek is. De vervulling van de talloze voorzeggingen over de Messias in Jezus is ongeëvenaard; er is geen buiten-Bijbels voorbeeld in de geschiedenis aan te wijzen waarbij een profetie of voorspelling - opgesteld in ondubbelzinnige en duidelijke bewoordingen en niet in vage algemeenheden waarbij je alle kanten op kunt - kan bogen op het feit dat ze is vervuld. Niet één. Alleen in de Bijbel treffen we vervulde profetie aan.

Profetie is Gods bewijsmethode voor de waarheid

Het Oude Testament bevat in totaal 330 nauwkeurige en verschillende profetieën aangaande de eerste komst van de Christus. Stel, dat de kans dat een willekeurige voorspelling waar zou zijn 50% is (n = 1:2). Dan is de kans dat 1 profetie zou uitkomen: 1:2. De kans dat 50 voorspellingen allemaal zouden uitkomen is dan: 1: 1.125.000.000.000.000.000. En de kans dat 300 profetieën zouden uitkomen is niet in een getal uit te drukken. Toeval als mogelijke verklaring kunnen we dus doorstrepen.

Een criticus zou natuurlijk kunnen antwoorden dat de profetieën achteraf in de tekst ingebracht zijn. Deze tegenwerping gaat echter niet op, aangezien in de tijdsperiode tussen het laatste boek van het Oude Testament en het eerste boek van het Nieuwe Testament, de Septuaginta reeds bestond, dat is een vertaling van het Oude Testament in het Grieks van ca. 200 jaar voor Christus.

Nu zou een criticus ook twijfel kunnen zaaien over de historische betrouwbaarheid van de Evangeliën. Tevegeefs, aangezien de historische betrouwbaarheid van de vier Evangeliën ver uitstijgt boven andere niet-Bijbelse geschriften uit die tijd. De betrouwbaarheid van de getuigenissen van de discipelen wordt door allerlei zaken bevestigd, zoals de eerlijkheid waarmee ze het falen van hun belangrijkste leider, Petrus, beschrijven; hij wordt niet bepaald als een rots in de branding afgeschilderd wanneer hij tot drie keer toe Jezus verloochent terwijl hij een paar uur daarvoor nog had gezegd dat hij bereid was met en voor Jezus te sterven. De discipelen konden zich geen onjuistheden of zelfs opzettelijke verdraaiingen van de feiten riskeren. Ze zouden direct door de mand zijn gevallen en ontmaskerd zijn als leugenaars. Ze zeiden niet alleen: "wij zijn getuigen van deze dingen", maar ook: "zoals gij zelf weet" (Handelingen 2:22). Ze appeleerden aan de kennis van hun toehoorders, die hetgeen ze vertelden konden bevestigen óf ontkrachten.


De Geschriften van het Oude Testament zijn nog veel ouder dan de Septuaginta. Maleachi, is ca. 400 jaar voor de komst van Christus op schrift gesteld, doch sommige van de Oudtestamentische profetieën zijn meer dan 1000 jaar vóór Jezus' geboorte uitgesproken. Als we de voorspellingen over de Messias van Genesis tot Maleachi onderzoeken en alle details tot ons nemen, dan zien we dat de volkomen Gestalte van de Komende zichtbaar wordt. Als we vervolgens het Nieuwe testament openslaan, dan zien we vanaf Matteüs dat de historische Jezus van Nazareth exact overeenkomt met de Persoon die de profeten beschreven hebben. Beide portretten vormen tezamen een absolute eenheid. Hiermee wordt duidelijk dat het Oude Testament vooruitwijst naar het Nieuwe Testament, die daarmee een vervulling is van het Oude Testament.

De 'geloofsbrieven' van de Messias

Jb. Klein Haneveld bespreekt in zijn boek De Messias in Oud en Nieuw Testament naast de vele profetieën over de Messias die zijn vervuld in Jezus, een twaalftal aanwijzingen, die de mens in staat stelt om één mens uit de hele wereldgeschiedenis en uit alle volken van de wereld te identificeren als de Messias. Als we Zijn 'geloofsbrieven' onderzoeken, dan zullen we zien dat geen enkel ander persoon uit de geschiedenis der mensheid al de Messiaanse voorspellingen en voorzeggingen vervuld kan hebben dan alleen Jezus van Nazareth.(1)

1. De verlosser zal een man (mens) zijn en geen engel

In Genesis 3:15 staat geschreven: "En Ik zal vijandschap zetten tussen u en de vrouw, en tussen uw zaad en haar zaad; dit zal u de kop vermorzelen en gij zult het de hiel vermorzelen." Dit vers wordt het proto-evangelium of eerste Evangelie genoemd: dit is namelijk de allereerste aankondiging van het komende verlossingswerk van de Messias, de Redder en Verlosser. Zowel in de christelijke als in de joodse traditie beschouwen veel commentatoren Genesis 3:15 als de eerste verwijzing in de Bijbel naar een triomferende Messias, een Verlosser. Dit tekstgedeelte maakt duidelijk dat Hij voortkomt uit het zaad van de vrouw en dat Hij degene is die de kop van de slang (satan) zal vermorzelen. 'Gij zult het de hiel vermorzelen' verwijst naar Zijn plaatsvervangend lijden en de zinsnede 'dit zal u de kop vermorzelen' verwijst naar Zijn volkomen overwinning over de satan, Gods tegenstrever.

In Genesis 4:1 blijkt dat Adam en Eva deze machtige belofte van een komende Verlosser goed hadden begrepen: "De mens, Adam, had gemeenschap met Eva, zijn vrouw, en zij werd zwanger en bracht Kaïn ter wereld. 'Met de hulp van de HEER,' zei ze, 'heb ik het leven geschonken aan een man!'." Op het moment dat God aan de eerste twee mensen de belofte gaf een Verlosser te zenden, hadden Adam en Eva nog geen kinderen gekregen. Waarschijnlijk dachten ze bij de geboorte van ieder kind dat het de beloofde Verlosser zou zijn, zo ook bij Kaïn bij wiens geboorte Eva geëxalteerd uitriep dat ze het leven had geschonken aan een man. Edoch, pas toen de tijd gekomen was zond God zijn Zoon, geboren uit een vrouw (Galaten 4:4).

2. De Messias komt voort uit Sem en niet uit Cham of Jafeth

In Genesis 9:27 kunnen we opmaken dat God Zich in het bijzonder verbindt met Sem: "God breide Jafeth uit, en hij wone in Sems tenten! en Kanaän zij hem een knecht!" Jb. Klein Haneveld haalt de Chaldeese tekst van het handschrift van Onkelos - een beroemde Joodse proseliet die bekend staat om zijn verklarende vertaling van de Tora in het Aramees - en die als volgt luidt: "God breide Jafeth uit en doe Zijn heerlijkheid wonen in de tenten van Sem". De vervulling van deze voorzegging lezen we in Johannes 1:14: "Het Woord is vlees geworden en het heeft onder ons gewoond en wij hebben zijn heerlijkheid aanschouwd, een heerlijkheid als van de eniggeborene des Vaders, vol van genade en waarheid." Het eeuwige Woord werd vlees en kwam onder Zijn volk wonen.

Goed, we weten nu dat de Verlosser een mens is ('het zaad van de vrouw') en dat Hij uit de geslachtslijn van Sem zou voortkomen. Laten we onderzoeken welke keuzen verder gemaakt worden.

3. De Messias komt voort uit het zaad van Abraham - het Joodse volk

God schiep een volk voor Zichzelf via Abraham. God roept Abraham (Genesis 12). God belooft dat Hij Abraham tot een groot volk zal maken en dat Hij zijn naam overal beroemd zal maken. God gaf Abraham en zijn nakomelingen het land Kanaän. De hele wereld zal door Abraham worden gezegend: "En in uw zaad zullen gezegend worden alle volken der aarde, naardien gij Mijn stem gehoorzaam geweest zijt" (Genesis 22:18). God zette een volk apart (het Joodse volk) van de rest (de heidenen), gaf het een land (die belofte is nog steeds van kracht) met als doel dat de Verlosser, de Messias uit dit volk zou voortkomen om de hele wereld te zegenen.

De wereld is gezegend door het zaad van Abraham: "En de Schrift, die tevoren zag, dat God de heidenen uit geloof rechtvaardigt, heeft tevoren aan Abraham het evangelie verkondigd: In u zullen alle volken gezegend worden" (Galaten 3:8). Wie is dat zaad? "Nu werden aan Abraham de beloften gedaan en aan zijn zaad. Hij zegt niet: en aan zijn zaden, in het meervoud, maar in het enkelvoud: en aan uw zaad, dat wil zeggen: aan Christus" (Galaten 3:16). En Matteüs begint Zijn Evangelie met de volgende mededeling: "Overzicht van de afstamming van Jezus Christus, zoon van David, zoon van Abraham" (Matteüs 1:1).

4. De Messias komt voort via Izaäk en het Joodse volk

We weten nu dus ook dat de Messias zou zijn 'het zaad van Abraham'. Doch Abraham had verscheidene zonen; er moet daarom opnieuw gekozen worden. God herhaalt de beloften die Hij aan Abraham had gedaan, aan Izaäk (Genesis 26:2-4). In Deuteronomium 18:18 wordt gezegd dat de beloofde zegen en de Messias zou komen via Izaäk en het Joodse volk (vergelijk Romeinen 9:4-5).

5. Jakob is degene uit wiens nageslacht de Messias zou voortkomen

Izaäk had twee zonen: Jakob en Ezau. God herhaalt de beloften die ook al aan Abraham en Izaäk waren gedaan aan Jakob (Genesis 28:13-14; vergelijk Numeri 24:17,19).

6. De Messias zou voortkomen uit Juda

En Jakob had op zijn beurt twaalf zonen, van wie Juda werd verkozen (Psalmen 78:67-68; 1 Kronieken 5:2 waarbij de term 'Vorst' tevens kan verwijzen naar de Messias, zie Daniël 9:26; Genesis 49:10). In Hebreeën 7:14 staat: "Het is immers bij iedereen bekend dat onze Heer is voortgekomen uit Juda." Zie ook Openbaring 5:5: "Wees niet verdrietig. Want de leeuw uit de stam Juda, de telg van David, heeft de overwinning behaald".

7. De Messias zou voortkomen uit de tronk van Isaï

De Messias zou de Leeuw uit Juda zijn waarover Jakob geprofeteerd heeft in Genesis 49:8-12 en Hij zou tevens voortkomen uit de tronk van Isaï: "Maar uit de stronk van Isaï schiet een telg op, een scheut van zijn wortels komt tot bloei. De geest van de HEER zal op hem rusten" (Jesaja 11:1-2). En in vers 10 wordt gesproken van de Messias als de wortel van Isaï: "Op die dag zal de telg van Isaï als een vaandel voor alle volken staan. Dan zullen de volken hem zoeken en zijn woonplaats zal schitterend zijn (Jesaja 11:10). De Messias is als een rijsje, een wortelscheut uit de tronk van Isaï. Het begrip wortel wil hier zeggen de wortelscheut, de nazaat.

8. De Messias is tevens de wortel van David

Van de acht zonen die Isaï kreeg, koos God de jongste, genaamd David. De Messias zou een zoon van David moeten zijn (2 Samuel 7:12-13; 1 Kronieken 17:11,14; Psalmen 89:35-37; Jeremia 23:5-6). In Psalmen 132:11 staat het ondubbelzinnig: "De HEER heeft David trouw gezworen, en zijn belofte neemt hij niet terug: 'Een van je nazaten laat ik je troon bestijgen'."

Als we het Nieuwe Testament erop naslaan, dan zien we dat Matteüs niet voor niets begint met de opmerking: "Overzicht van de afstamming van Jezus Christus, zoon van David, zoon van Abraham" (Matteüs 1:1; vergelijk: Matteüs 9:27; 15:22; Romeinen 1:3; 2 Timoteüs 2:8; Openbaring 5:5; 22:16; Handelingen 2:30-32; Lucas 1:30-35; enz.).

9. De Messias moest rechtstreeks afstammen van Salomo

In 1 Kronieken 28:5 staat: "En uit al mijn zonen – de HEER heeft mij immers veel zonen gegeven – verkoos hij mijn zoon Salomo om plaats te nemen op de troon van de heerschappij van de HEER over Israël." In Matteüs 1 wordt in vers 6 Salomo genoemd in het overzicht van de afstamming van Jezus Christus, zoon van David, zoon van Abraham. Deze afstamming loopt van David tot Jozef.

10. De Messias moest geboren worden uit een maagd

De Messias moet geboren worden uit een maagd (Jesaja 7:13-14) en aangezien de Messias één van de nazaten van David moet zijn (Psalmen 132:11), moet deze maagd uit wie de Messias geboren zal worden, rechtstreeks afstammen van koning David. Jezus is via Maria een rechtstreekse afstammeling van David en Jezus is geboren uit een maagd.

Nog een opmerking hierover. Allereerst valt op aan Jesaja 7:13-14 dat er niet gerefereerd wordt aan een menselijke vader, terwijl het Hebreeuws de gewoonte om de vader en de seksuele betrekkingen te vermelden bij de conceptie en geboorte van een kind (zie Genesis 4:1,17; 16:3-5; 19:33,35; 21:2, 25:21; 29:23; 30:4-5,16-17; 38:2-3,18,24-25; Exodus 2:1-2; Ruth 4:13; 1 Samuel 1:19-20; 2 Samuel 11:4-5; 1). In Jesaja 7:14 ontbreekt nochtans iedere verwijzing naar de vader. Dat onderstreept nog eens de bewering dat er hier sprake daadwerkelijk sprake moet zijn van een maagd die geboorte geeft aan de Messias. Overigens zien we dat overal in het Oude Testament waar over de geboorte van de Messias wordt gesproken, er wordt verwezen naar Zijn moeder of 'de moederschoot', maar nooit ofte nimmer wordt er gezinspeeld op een menselijke vader (zie bijvoorbeeld Jesaja 49:1 en Jesaja 49:5).

11. De Messias zal geboren worden in Bethlehem

De profeer Micha profeteerde: "Uit jou, Betlehem in Efrata, te klein om tot Juda’s geslachten te behoren, uit jou komt iemand voort die voor mij over Israël zal heersen. Zijn oorsprong ligt in lang vervlogen tijden, in de dagen van weleer" (Micha 5:1). De vervulling van deze woorden lezen we in Matteüs 2:1: "Toen Jezus geboren was in Betlehem in Judea ..." ( zie tevens Lucas 2:4-7). De woorden van de profeet lieten niets aan duidelijkheid te wensen over. Toen Herodus aan alle hogepriesters en schriftgeleerden van het volk vroeg waar de Messias geboren zou worden, antwoorden zij zonder enige spoor van twijfel: "In Betlehem in Judea (...), want zo staat het geschreven bij de profeet" (Matteüs 2:5).

Niet alleen de plaats waar de Messias het levenslicht zou zien, was nauwkeurig bepaald (het stoffige plaatsje Bethlehem, waar Jozef en Maria naartoe moesten in het kader van een volkstelling), maar er zijn ook een drietal voorzeggingen die handelen over in welke periode de Messias zou komen.

12a. De Messias moest komen voordat de stam van Juda ophield te bestaan

"De scepter zal van Juda niet wijken, noch de heersersstaf tussen zijn voeten, totdat Silo komt, en hem zullen de volken gehoorzaam zijn" (Genesis 49:10). De twaalf stammen van Israel hadden elk een eigen staf. 'De scepter zal van Juda niet wijken' betekent dat de nationale identiteit, de rechtspraak, de zwaardmacht van Juda niet zou wijken tot Silo zou komen.(2) Silo wordt door zowel Joodse als christelijke commentatoren in verband gebracht met de Messias. In Ezra 1:5-8 kunnen we lezen dat zelfs tijdens de Babylonische Ballingschap de Joden hun eigen vorsten en rechters hadden, waarbij ze ook de doodstraf konden toepassen. In het jaar 6 na Chr. veranderde dit, toen Judea een Romeinse provincie werd onder leiding van een Romeinse procurator; de Joden hadden niet langer het recht om iemand ter dood te brengen (Johannes 18:31). Aan de Joodse raad - het Sanhedrin - werd de zwaardmacht ontnomen. De Joden beschouwden Genesis 49:10 als een Messiaanse voorzegging. Daarom waren de leden van de Raad in zak en as nadat dit besluit genomen was. In de Babylonische Talmoed 4:37 zegt rabbi Rachmon: "Wee ons, want de scepter is van Juda geweken en toch is de Messias niet gekomen". Ze hadden het mis, want de Messias was kort daarvoor geboren en zo kwam ook deze profetie tot vervulling.

12b. De Messias moest komen voor de verwoesting van de tweede tempel

In het Oude Testament staan vijf Schriftplaatsen die de komst van de Messias voorzeggen en dit expliciet in verband brengen met de tempel te Jeruzalem (Haggai 2:7-9; Zacharia 9:12-13; Daniël 9:26; Maleachi 3:1; Psalmen 118:26). In het Nieuwe Testament kunnen we op talloze plaatsen lezen dat Jezus de tempel binnenging, blinden en lammen genas en kinderen riepen Hem in de tempel 'Hosanna voor de Zoon van David' toe (Matteüs 21:14-16, dat daarmee een vervulling is van Psalmen 8:3).

12c. De Messias zal 69 x 7 jaar (483 jaar) na de herbouw van de muur van Jeruzalem komen

"Je moet weten en begrijpen: Vanaf het ogenblik waarop het woord is uitgegaan dat Jeruzalem hersteld en weer opgebouwd zal worden tot het tijdstip waarop een gezalfde vorst verschijnt, zullen zeven weken verstrijken; en het herstel en de wederopbouw van de stad, met pleinen en wallen en al, zal tweeënzestig weken duren, en het zal een tijd van verdrukking zijn."

Deze profetie in Daniël 9:25-26 stelt de komst van de Messias vast en dat ca. 500 jaar voor Zijn werkelijke komst. Het beginpunt van deze profetie is gelegen bij het bevel tot herbouw van Jeruzalem, gegeven door de Perzische koning Artaxerxes in 445 voor Chr. (Nehemia 2:1-8). Het woord 'week' is letterlijk 'zevental' en het betekent in dit Schriftgedeelte zeven jaar. Vergelijk in dit verband Leviticus 25:8. Een Bijbels kalenderjaar duurt 360 dagen (Genesis 7:11, 24; 8:3v. en Openbaring 11:3; 12:6). De rekensom is aldus: 69 'weken' omvat 69 × 7 × 360 = 173.880 dagen. Als we vanaf het beginpunt rekenen - wanneer het bevel tot de herbouw van de tempel gegeven wordt - dan komen we uit in het jaar 32 na Chr., wanneer de intocht van de Gezalfde, de Messias in Jeruzalem plaatsvindt. Er zijn zelfs uitleggers die het hebben nagerekend en precies uitkomen op 6 April, 32 na Christus, wanneer Jezus op een ezel Jeruzalem binnenrijdt. De wereld viert deze dag als Palmzondag.

Conclusie

De Messiaanse leer wordt net als alle andere openbaringen stap voor stap in de Bijbel ontvouwd. Bijbelschrijvers hebben telkens een schakel aan de profetische keten toegevoegd, zonder deze te verbreken. In het Oude Testament treffen we zeer specifieke en nauwkeurige aanwijzingen aan over de komende Messias en die de komst van de Messias naar afkomst, geboorteplaats en tijdstip van geboorte heel precies bepaalden. God heeft ervoor gezorgd dat de Messias die Hij zou zenden te herkennen zou zijn aan allerlei bijzondere kentekenen. Dit neemt niet weg dat de aanvaarding van de Messias uiteindelijk een geloofskeuze is. Maar we mogen weten dat de Messias niet zomaar 'uit de lucht kwam vallen' en dat we niet op goed geloof hoeven aan te nemen dat Jezus de Messias is. God gaf door middel van profetieën aan waar Hij aan te herkennen zou zijn en wanneer Hij zou komen en de geloofsbrieven van Jezus zijn overtuigend gebleken; Hij voldoet exact aan de kenmerken zoals hierboven uiteengezet. Een ieder kan dit voor zichzelf navorsen: onderzoek de Schriften en gebruik je verstand - dat is een Bijbels principe.

Het offer dat op Golgotha werd gebracht en waarbij Jezus werd geslacht als het offerlam, is een gebeurtenis waar de Oudtestamentische offerdienst naar vooruit wees. Op het moment dat Jezus stierf aan het kruis en het werkelijke Lam van God was geslacht, scheurde het voorhangsel van de tempel in tweeën (Marcus 15 : 38). Dat scheuren van het tempelgordijn was een daad van God. Het tempelgordijn scheurt van boven naar beneden, zo kunnen we lezen; Als mensen het hadden gedaan, zou het zijn gescheurd van beneden naar boven. Hierin ligt een diep symbolische betekenis: door Jezus kruisdood ligt de weg naar het heiligdom open. Priesters die door hun offers de verzoening tot stand brengen zijn niet langer nodig. Door dat scheuren van het voorhangsel toonde God dat de schuld is betaald, het zoenoffer dat op Golgotha werd gebracht, is door Hem aangenomen, Hij accepteerde het offer. Dit houdt logischerwijs in dat de tempel kan verdwijnen, hetgeen ook gebeurde in het jaar 70 na Chr. Nog geen 40 jaren na Christus' lijden, sterven en opstanding is de Joodse tempel verwoest door de Romeinen. Er bleef geen steen op de andere staan. Ook de Joodse geslachtsregisters werden toentertijd vernietigd. Vanaf dat moment hield het offersysteem en het daarmee samenhangende priesterschap op te bestaan. Jeruzalem werd verwoest en het volk Israel werd verstrooid onder de volken. Het is sindsdien niet langer mogelijk dat er een Messias komt die de geloofsbrieven kan overleggen die de Tenach, het Oude Testament vereist. Maar dat hoeft ook niet, want Jezus van Nazareth kan deze geloofsbrieven vol overtuiging overleggen: ze leveren het juridisch–historische bewijs dat Jezus de messias is. Hij voldoet in elk opzicht en tot in de kleinste details aan het 'signalement', dat de profeten gegeven hebben aangaande de Messias.

Noten

1. Deze paragraaf ontleen ik aan hoofdstuk 1 'De geloofsbrieven van de Messias' van het boek 'De Messias in Oud en Nieuw Testament' van Jb. Klein Haneveld; Harmelen, Stichting Israel en de Bijbel, heruitgave 2008, p. 27-45.
2. Willem J. Ouweneel: Het ontstaan van het christendom - De geschiedenis van het Nieuwe Testament; Mediatheek, Evangelische Omroep, 1986, p. 32.

Lees verder

• Bijbelse profetieën Israël: diaspora, terugkeer van de Joden
• Profetieën Oude Testament (Bijbel) vervuld door Jezus
• Profetieën Jezus Oude Testament: afstamming en geboorte
• Messiaanse psalmen wijzen op persoon/ambt Messias (Jezus)