Kwallenbeet of kwallensteek: symptomen en behandeling
Kwallen zijn ongewervelde holtedieren die grotendeels uit water bestaan. De meeste soorten soorten zijn doorzichtig, wat ze in open water schier onzichtbaar maakt. Wanneer iemand met een onbedekt lichaamsdeel in aanraking komt met de netelcellen in de tentakels van een (dode) kwal, vuren de netelcellen een harpoentje af met als gevolg dat er verschillende toxinen in de huid terechtkomen. Een kwallenbeet geeft vaak pijnlijke of jeukende rode plekken.
Kwallenbeet verzorgen en behandelen
Kwallenbeet: kernpunten
- Er zijn meer dan 200 soorten kwallen bekend.
- Kwallen komen over de hele wereld voor, maar voor de meest dodelijke kwallenbeten moet je naar de Indo-Pacifische en Australische wateren.
- De pijn van een kwallenbeet vermindert door onderdompeling of douchen in zo heet mogelijk water (tot maximaal 45 graden Celsius).
- Urine helpt niet tegen de pijn na een kwallenbeet.
- Bij steken van sommige tropische kwallen kan het gebruik van (gewoon) azijn helpen
|
Wat zijn kwallen en welke kwallen komen in Nederland voor?
Kwallen zijn ongewervelde holtedieren en bestaan voor ongeveer uit 95% water. Een kwal heeft geen bloed, skelet of organen, maar sommige soorten hebben wel spieren. De meeste soorten zijn doorzichtig, wat ze in open water bijna onzichtbaar maakt. Er zijn meer dan 200 soorten kwallen gedocumenteerd. Verreweg de meeste van deze soorten leveren voor de mens geen problemen op. Kwallen worden gevonden over de hele wereld. De meest dodelijke leven in de Indo-Pacifische en Australische wateren. Nederlandse kwallen worden door de bank genomen niet groter dan 30 centimeter, uitgezonderd de blauwe zeepaddenstoel, die soms een halve meter wordt. Het gif van kwallen die in Nederland voorkomen, is niet heel gevaarlijk of ernstig.
In Nederland komt vooral de schermkwal voor, die door een onderstroming, veroorzaakt door een oostelijke wind, naar het strand worden gevoerd. Van de schermkwallen worden de volgende drie het vaakst op de Nederlands stranden aangetroffen:
- de haarkwal (Cyanea capillata en Cyanea lamarckii);
- de oorkwal (Aurelia aurita); en
- de kompaskwal (Chrysaora hysoscella).¹
Ten aanzien van de behandeling en verzorging van kwallenbeten is het niet belangrijk om onderscheid te maken tussen deze kwallen.
Slechts zelden komt het 'Portugese Oorlogsschip' vanuit de Atlantische oceaan naar de Nederlandse kust gedreven. Strikt genomen is het 'Portugese Oorlogsschip' geen kwal, maar een complexe levensvorm welke bestaat uit een kolonie van hydroïdpoliepen die samenwerken om te kunnen zwemmen, eten en voortplanten. Het ziet eruit als een opgeblazen zak met een dorsale vin, met een zwemblaas die tot ongeveer 9 tot 35 centimeter groot is. De tentakels of vangarmen kunnen tientallen meters lang zijn. Gewoonlijk 15 meter, maar een enkele keer tot wel 50 meter.
In de Oosterschelde en het Grevelingenmeer komt ook de kruiskwal (Gonionemus vertens) voor. Dit is een kleine kwal van ongeveer 2,5 centimeter die vanwege het gebrek aan 'zeegras' niet in de Noordzee voorkomt.²
Wat is een kwallenbeet en wat zijn de symptomen?
In feite steekt een kwal niet. Wanneer iemand met een onbedekt lichaamsdeel in aanraking komt met de netelcellen in de tentakels van een (dode) kwal, vuren de netelcellen een harpoentje af met als gevolg dat er verschillende toxinen in de huid terechtkomen. De toxinen geven op de aangedane plekken een ontstekingsreactie, welke in veel gevallen gepaard gaat pijnlijke of jeukende rode plekken. Een enkele keer kan contact met bepaalde kwallensoorten aanleiding geven tot meer uitgebreide en ernstiger verschijnselen en klachten, zoals misselijkheid,
braken, koorts,
verwardheid en collaps. Deze verschijnselen verdwijnen doorgaans binnen 24 uur. Soms kunnen de klachten aanhouden tot 72 uur na het incident. Slechts zelden kan een
shock ontstaan. De meeste kans op een shock bestaat bij het Portugese Oorlogsschip en de kruiskwal. Bij deze soorten is het gif in de netelcellen vele malen sterker. Een steek van het Portugese Oorlogsschip voelt als een elektrische schok.
Er zijn ook andere bij de kust voorkomende zeedieren die na contact een pijnlijke rode plek geven, zoals:
- Pietermannen (Trachinus spp.); en
- niet-giftige zee-egels.
Hoe wordt een kwallenbeet of kwallensteek behandeld?
Het spontane beloop van een kwallenbeet is dat de verschijnselen gewoonlijk binnen 24 uur verdwijnen, maar soms kunnen de klachten aanhouden tot 72 uur na de beet.
Vaak zal men op het strand eerste hulp verlenen. De behandeling bestaat uit:
- Haal de patiënt uit de nabijheid van de kwal(len) en haal hem uit het water.
- Volgens het Rode Kruis vermindert de pijn vermindert door onderdompeling of douchen in zo heet mogelijk water (tot 45 graden Celsius).
- Indien heet water niet voorhanden is, dan wordt door het Rode Kruis geadviseerd de plek af te spoelen met zeewater (niet met ander water) of te koelen tegen de pijn (zie onder).
- Wrijf niet over de aangedane plek, want hierdoor kan het gif dieper de huid doordringen.
- Verwijder eventuele resten van tentakels. Doe dit met handschoenen of een pincet.
- Het Nederlandse Rode Kruis ontraadt voor kwallensteken op de Nederlandse kust te spoelen met urine. Urine helpt niet tegen de pijn na een kwallenbeet.
- Bij steken van sommige tropische kwallen kan het gebruik van azijn (geen schoonmaakazijn) helpen. Dit kan de nematocysten inactiveren en verlichting van de klachten geven.
- De behandeling voor een kwallenbeet met azijn werkt bij de beet van het Portugees oorlogsschip averechts.
- Er kan ook een kompres aangelegd worden met een pasta van zuiveringszout (natriumbicarbonaat) en water (1:1). Dit breekt de tentakels af.³
- Na behandeling kan de aangedane plek gekoeld worden ter verlichting van de pijn.
- Lokale behandeling met jeukstillende zalf dat ook gebruikt wordt bij insectenbeten of lidocaïnecrème. Raadpleeg een arts, apotheker of strandhulppost voor een zalf om de pijn en de jeuk te verlichten.
Bij verdenking van een anafylactische reactie, moet de patiënt onverwijld worden ingestuurd naar de eerstehulpafdeling van het ziekenhuis.
Noten
- J.C. Berntrop: Over ziekteverschijnselen veroorzaakt door in de Noordzee voorkomende kwallen, Ned Tijdschr Geneesk 1934;78:2084-9.
- J.A. van Duren, H.L. Knook: Een 'nieuwe' stekende kwal in Nederland, Gonionemus vertens L. Agassiz, Ned Tijdschr Geneesk 1979;123:2115-2.
- S.L. Leung: Kwallenbeet, in: Kleine kwalen in de huisartsenpraktijk, vijfde geheel herziene druk, tweede oplage, Elsevier Gezondheidszorg, Amsterdam, 2010, p.203.
Lees verder