Het symbolisme en zijn tijd

Rond het midden van de 19e eeuw ontstond het symbolisme als reactie op het waardenvrije vooruitgangsdenken. De filosofie en de religieuze opvatting die het symbolisme kenmerkt, uit zich in de kunst door een subjectieve zeggingskracht rond de menselijke figuur in een magische samenhang van erotiek en dood.

Veranderingen in de maatschappij

De samenleving verkeerde in het midden van de 19e eeuw in heftige beroering. De veranderingen als gevolg van de industriële revolutie betekende niet minder dan een botsing tussen de bestaande tradities en het vooruitgangsdenken met zijn sociaal-economisch realisme. Voor velen overheerste het gevoel dat de maatschappij zoals die gekend werd zou verdwijnen en dat daarmee definief iets goeds en waardevols verloren zou gaan.

Het symbolisme was een maatschappijvisie en een intellectuele reactie op de voor die tijd snelle veranderingen in het maatschappelijk leven in het Europa in de eeuw "van de stoom". Zij stelde haar filosofische- en religieuze opvatting tegenover de beperkte onveranderlijke werkelijkheid die handel en industrie goedgezind is, maar de waarden die het bestaan veraangenamen veronachtzaamd. Het symbolisme stelde zich een afwezige realiteit voor, die in godsdienst, poëzie of de beeldende kunst middels symbolen tastbaar werd. In die visie werd het verleden als belangrijk beoordeeld omdat zij hecht aan fundamentele waarden en rijk is aan symbolen.

Het symbolisme en de romantiek

Het symbolisme vertoont een grote overeenkomst met -en vindt haar oorsprong in- de romantiek. Deze stroming die aan het eind van de 18e eeuw tot bloei kwam, was op haar beurt een reactie op het overwaarderen van de rede en objectiviteit van die tijd. In de kunstbeleving manifesteerde zich dat in een sterke hang naar het verleden. Fantasie, intuïtie, het onderbewuste en het onverklaarbare zijn wel de voornaamste kenmerken van de romantische kunstbenadering.

De kritiek die door de symbolisten op de romantici werd gegeven was, dat zij voorrang gaf aan een mystiek verband met een door God gegeven natuur. Volgens de symbolisten gaat het er niet om de natuur te observeren, noch om daar een goddelijke boodschap in te lezen. De kunstenaar behoort eerder op zoek te zijn naar ongewone dingen, als een antwoord op het vertrouwde wereldbeeld.

De symbolisten hielden zich aan dezelfde vormentaal als de "officiële" kunst. In die zin was zij conventioneel. Waarin het symbolisme zich onderscheidde was dat de symboliek zich openbaarde door een vervreemding van de werkelijkheid. Een ander opvallend aspect van de symbolistische kunstopvatting was dat zij zich bediende van een gedetailleerde weergave van natuurlijke objecten in een "onmogelijke" omgeving.

Het symbolisme stelt de menselijke -in het bijzonder de vrouwelijke- figuur in de kunst centraal, waarbij de nadruk wordt gelegd op een subjectieve zeggingskracht in een raadselachtige samenhang van erotiek en dood. Deze thema`s zijn de zinnebeeldige weergave van het gevoel van een teloorgang van een samenleving, zoals die ooit gekend werd.

Het symbolisme en de "nieuwe kunst"

Nauw gerelateerd aan het symbolisme ontwikkelde zich in diverse Europese landen, als reactie op de gevestigde orde, de "nieuwe kunst". In de Duitstalige landen noemde men het "jugendstil", in Frankrijk "art nouveau", en in Groot Brittanië "modern style". De "nieuwe Kunst" beleefde zijn hoogtepunt tussen de jaren 1890 en 1910. Tegen het begin van de eerste wereldoorlog ging zij bijna geruisloos over in het fauvisme en het expressionisme.

Bleven de symbolistische kunstenaars in grote mate trouw aan de vormentaal van de officiële kunst, de kunstenaars van de "nieuwe kunst" bedienden zich daarentegen van een abstraherende stijl. De kunstenaars negeerden de algemeen aanvaarde eis van een natuurgetrouwe weergave. Het gezamenlijke kenmerk van de "nieuwe kunst" was de golvende ornamentele lijn, vaak in de gedaante van gestileerde planten, bloemen, vogels. Deze gestileerde vormen werden versierd met Oosterse stijlelementen.

De ontwikkeling van de Franse "art nouveau" kwam rond 1888 op gang door een groep kunstenaars, die zich verzameld hadden rond Paul Gauguin en Emile Bernard. Later sloten andere schilders, musici, dichters en denkers zich hierbij aan. Zij stichtten een groep die zich "de Profeten" noemde. Onder hen was Henri de Toulouse Lautrec, die als eerste de affiche-achtige elementen van de "art nouveau" herkende. De in Frankrijk populair geworden Tsjech, Alphonse Mucha tilde de affichekunst op een hoog niveau.

De grafische stijl in Engeland kende een lange traditie. William Blake, een romantisch-symbolist, was de wegbereider van een nieuw soort typologie, gebaseerd op Middeleeuwse geschriften. De illustratieve eenheid van tekst en voorstelling werd een inspiratiebron voor ontwikkelingen op het continent van Europa.
Aan het eind van de 19e eeuw ontstond door toedoen van de Britse kunstenaar William Morris de "arts & crafts"-beweging. Vanuit een romantisch socialisme wees deze beweging de gemechaniseerde productie af. De "arts & crafts"- beweging streefde naar een herleving van het ambacht, en wel op de manier zoals dat in de middeleeuwen werd gedaan. Belangrijke vertegenwoordigers uit de "arts & crafts"-beweging waren naast Morris, Edward Burne-Jones en Dante Gabriel Rossetti.

In België kwam in 1884 een bundeling van progressieve krachten tot stand, die zich "Les XX" ( Vingts ) noemden. Zij richtten in 1893 het tijdschrift "Van nu en straks" op dat zich tot een belangrijk medium ontwikkelde. Belangrijk voor de ontwikkeling van het symbolisme waren Henri van de Velde en Fernand Khnopff.

De "jugendstil" kwam in Duitsland vanuit verschillende centra tot ontwikkeling. De belangrijkste plaatsen waren Berlijn en München. In Berlijn verenigden kunstenaars zich tot een "Freie Künstlervereinigung" waarvanuit in 1898 de "Berliner Sezession" werd opgericht. Een paar jaar eerder werd in Berlijn het tijdschrift "Pan" opgericht, waarvan de omslag door Franz von Stuck werd ontworpen.
De "jugendstil" genoot in de Zuidduitse stad München een grote populariteit. Het middelpunt van alle grafische vernieuwingen vormde het tijdschrift "Jugend", dat in 1896 het levenslicht zag. Het revolutionaire aan "Jugend" was dat zowel de inhoud als de omslag als een affiche was. Het design van het wekelijks verschijnende tijdschrift week ieder keer af van de vorige uitgave.

Nieuwe stromingen en andere kunstopvattingen verdrongen het symbolisme in het tweede decennium van de 19e eeuw naar de achtergrond. De eerste wereldoorlog en tal van omwentelingen zoals de Russische revolutie veroorzaakte een breuk, die ook in de kunstenaarswereld werd gevoeld. Door maatschappelijke veranderingen ontstonden er nieuwe visies, kunstopvattingen en uitingsvormen om te signaleren en aan het denken te zetten.

Een selectie van symbolistische kunstenaars

Aubrey Vincent Beardsley ( 1872 - 1898 )
Bekend vanwege zijn gestileerde erotische tekeningen. Hij overlijdt op jonge leeftijd aan tuberculose.

Edward Burne-Jones ( 1833 - 1898 )
Is een van de belangrijkste vertegenwoordigers van de prerafaelitische beweging in Engeland.

Maurice Denis ( 1870 - 1943 )
Is de begaafdste en veelzijdigste van de Franse symbolisten. Maakte wandschilderingen, illustraties en decors.

Marcel Duchamp ( 1887 - 1968 )
Frans schilder. neo-symbolist en dadaïst.

James Ensor ( 1860 - 1949 )
Belgisch schilder, medeoprichter van de "XX", ( Les Vingts ) Voorloper van het expressionisme.

Antoni Gaudi Y Cornet ( 1852 - 1926 )
Catalaans architect. Bouwer van de kathedraal van de Heilige familie in Barcelona.

Paul Gauguin ( 1848 - 1903 )
Grondlegger van de moderne schilderkunst. Voorloper van het expressionisme en het kubisme. Bezocht Tahiti.

Ferdinand Hodler ( 1853 - 1918 )
Zwitser van geboorte. Hanteert een methode die hij "parallelisme" noemt.

Wassily Kandinsky ( 1866 - 1944 )
Rus van geboorte. Hij gaat in 1933 in Frankrijk wonen. Laat zich aanvankelijk inspireren door legenden en sprookjes uit de Slavische folklore.

Fernand Khnopff ( 1858 - 1921 )
De belangrijkste van de Belgische symbolisten. Mede-oprichter van de groep van de "XX".

Gustav Klimt ( 1862 - 1918 )
Oostenrijker van geboorte. Zijn gefantaseerde wereld getuigt van de ondergang van een samenleving en kondigt tegelijkertijd de moderne kunst aan. Eerste voorzitter van de Weense Sezession.

Max Klinger ( 1857 - 1920 )
Invloedrijke figuur voor de "jugendstil" in Duitsland. Laat zich beïnvloeden door de muziek van o.a. Beethoven.

František Kupka ( 1871 - 1957 )
Van Tsjechische afkomst. Net als veel andere kunstenaars toont hij interesse voor het occultisme. Is wegbereider geweest voor de abstracte schilderkunst.

Henri Matisse ( 1869 - 1954 )
Is afkomstig uit Noord Frankrijk. Samen met Picasso is hij belangijk voor de moderne kunst. Via het symbolisme komt hij terecht bij het fauvisme.

John Everett Millais ( 1829 - 1896 )
Engels schilder. Sticht met Rossetti en Hunt de "Pre-Raphaelite Brotherhood". Deze beweging werd in 1848 opgericht. Zij noemden zich zo omdat zij terug wilden naar een kunstopvatting van vóór de tijd van de italiaanse schilder Rafaël.

Gustave Moreau ( 1826 - 1898 )
Frans schilder. Wordt de belangrijkste van de symbolistische kunstenaars genoemd. Schildert rijk en complex werk.

William Morris ( 1834 - 1896 )
Engels schilder. Was naast schilder een groot ontwerper en decorateur en mede-oprichter van de "arts & crafts"-beweging.

Alphonse Maria Mucha (1860 - 1939)
Tsjechisch schilder. Illustrator en ontwerper van affiches en panneaux.

Edvard Munch ( 1863 - 1944 )
Belangrijk Noors schilder. Een van de voorlopers van het expressionisme. Beroemd geworden door "de Schreeuw".

Pablo Ruiz Picasso ( 1881 - 1973 )
Een van de grootste kunstenaars van de 20e eeuw. Voorloper van het fauvisme en kubisme. Beeldt taferelen af van het leven van eenvoudige mensen.

Auguste Rodin ( 1840 - 1917 )
Frans beeldhouwer. Sommige werken raken aan het symbolisme zoals "de Hellepoort".

Dante Gabriel Rossetti ( 1828 - 1882 )
Engelsman. Zoon van italiaanse politieke vluchteling. Oprichter van de prerafaelieten.

Paul Serusier ( 1864 - 1927 )
Frans schilder. Theoreticus van het mystiek symbolisme.

Franz von Stuck ( 1863 - 1928 )
Veelzijdig Duits kunstenaar. Medeoprichter van de Sezession van München.

Jan Toorop ( 1858 - 1928 )
Nederlands kunstenaar van javaanse afkomst. Geniet bekendheid door zijn werk voor Calvé. ( Sla-oliestijl )

Michaïl Vroubel ( 1856 - 1910 )
Belangrijk voor de "art-nouveau" in Rusland. Heeft schilders als Kandinski en Malévitsj beïnvloed. Werd krankzinnig.

Antoine Wiertz ( 1806 - 1865 )
Belgisch schilder. Voorloper van het symbolisme in België.