Paniekaanvallen, controleverlies door vals alarm!

Wie een paniekaanval heeft gehad kent de angstaanjagende symptomen: Bonzend hart, duizeligheid, trillen, kortademigheid, het gevoel de situatie niet te beheersen en een allesverlammende angst. Angst om ter plekke in elkaar te zakken, dood te gaan, stapelgek te worden. En dat alles gewoon in de supermarkt, tijdens een vergadering of rijdend in de auto. De oorzaak heeft te maken met zelfcontrole, met wachten en de onmogelijkheid om te ontsnappen. Het lichaam slaat groot alarm, maar dan vals!

• Wat een paniekaanval is
• Voorkeursplaatsen voor paniekaanvallen
• Symptomen van paniekaanvallen
• Oorzaken van paniekaanvallen
• Wat te doen aan een paniekaanval?

Wat een paniekaanval is

Een paniekaanval valt onder 'chronische angststoornissen'. Het is een plotseling gevoel van intense angst dat ogenschijnlijk zonder enige aanleiding of waarschuwing ontstaat. De irrationele angst zet vervolgens een reeks zeer onaangename verschijnselen in, waaronder het gevoel alle controle te verliezen, flauw te vallen, een hartaanval of beroerte te krijgen, of zelfs om dood te gaan. Vaak komen paniekaanvallen in clusters voor, perioden dat ze vaak optreden afgewisseld met perioden dat het goed gaat. Een chronische paniekstoornis wordt het genoemd als je in voortdurende angst verkeert dat er een nieuwe paniekaanval ontstaat. Zo'n patroon kan weken, maanden of jaren duren. Paniekaanvallen zijn een werkelijk medische stoornis die je kwaliteit van leven in belangrijke mate kunnen beïnvloeden.

Een paniekaanval uit zich op verschillende manieren, maar gewoonlijk ontstaat het in enkele seconden, is er een piek binnen tien minuten waarna er nog een kalmerende 'afkoelingsperiode' is van eveneens een minuut of tien. Langer dan een half uur duurt de gehele aanval vrijwel nooit. Kenmerkend van paniekaanvallen is dat je de plaatsen waar deze zijn voorgevallen gaat vermijden. Uiteindelijk kan de angst zo overheersen dat je je alleen thuis nog veilig voelt. Paniekaanvallen zijn niet bepaald zeldzaam. Uit Nederlands onderzoek onder volwassenen van 18-64 jaar is gebleken dat 3,8% (bij vrouwen 5,7%, bij mannen 1,9%) ooit in hun leven een paniekstoornis heeft gehad. Bij vrouwen komt het dus bijna drie keer zo vaak voor.

Voorkeursplaatsen voor paniekaanvallen

Hoewel paniekaanvallen praktisch overal kunnen ontstaan zijn er plaatsen die erom bekend staan de vreselijkste aanvallen op te leveren. Dit zijn typisch plekken waar je je zelfcontrole moet beheersen, waar je moet wachten en/of waar je moeilijk weg kunt komen: Tijdens een vergadering, bij de kassa in de supermarkt, in de auto wachtend voor een stoplicht, in het openbaar vervoer, in besloten ruimtes zoals een kerk of bioscoop, aula, theater, lift, in de file, restaurant, in tunnels, op snelwegen, bruggen, in een menigte, tijdens een spreekbeurt of presentatie, enz. Behalve deze situationele paniekaanvallen, die gerelateerd zijn aan bepaalde plaatsen en het onbewust als 'onveilig' labelen van zo'n plaats, bestaan ook spontane paniekaanvallen. Deze komen compleet uit de lucht vallen, dus helemaal onvoorspelbaar, bijvoorbeeld als je rustig thuis op de bank zit, op je werk, tijdens de maaltijd, op visite, tijdens een wandeling, of zelfs midden in de nacht. In dat laatste geval schrik je wakker met heftige angstgevoelens die niets met dromen te maken hebben.

Symptomen van paniekaanvallen

De reeks verschijnselen die bij een paniekaanval kunnen voorkomen is indrukwekkend, vooral omdat ze binnen luttele seconden kunnen ontstaan:
Een gevoel van naderend onheil, gevoel spontaan dood te gaan, opwinding, zeer snelle hartslag, zweten, trillen, kortademigheid, hyperventilatie, bonzend hart in de keel, duizeligheid, gevoel in elkaar te zakken, gevoel flauw te vallen, gevoel in een ramp te zitten, misselijkheid, druk op de borst, tintelingen, gevoel te falen, gevoel stapelgek te worden, brok in de keel, knikkende knieën, gevoel te stikken, warmtegevoel in het hoofd, blozen, desoriëntatie, oorsuizen, zwakte, slapte, gevoel van onwerkelijkheid, gevoel los te staan van zichzelf, gevoel naar een film te kijken, verlies van zelfcontrole, gevoel het lichaam niet meer aan te kunnen, schaamtegevoel, gevoel niet meer te weten wie of waar je bent, wazig gevoel, angst om iets heel geks te doen, vluchtgedrag.

Oorzaken van paniekaanvallen

De eerste paniekaanvallen hebben altijd een onderliggende oorzaak, waarna eventuele volgende paniekaanvallen op zichzelf kunnen staan. De volgende oorzaken komen het vaakst voor:

Supermarkt syndroom

Een nog relatief onbekende oorzaak is 'visuele vertigo', in de praktijk 'supermarket syndrome' genoemd: een evenwichtsstoornis waarbij het lichaam vooral vertrouwt op visuele prikkels in plaats van het evenwichtsorgaan en de diepere spieren. Zodra de ogen in relatief hoge mate het werk moeten doen om de balans te bewaren, ontstaat er zonder adequate medewerking van het evenwichtsorgaan een overgevoeligheid voor bewegende beelden. Een voorbeeld zijn de paniekaanvallen in de supermarkt met zijn lange, kleurige gangen. Deze verwarren het aangedane evenwichtsorgaan, waarna er een gevoel van desoriëntatie ontstaat. De ogen schieten te hulp maar zijn onvoldoende in staat om het evenwicht op een normale manier te handhaven. Het wankele evenwicht dat dan ontstaat, tezamen met de verwarrende gewaarwordingen, zijn genoeg om erg te schrikken en in een paniekaanval te belanden.

Teveel adrenaline

Adrenaline is een hormoon dat in de bijnieren wordt gevormd. Bij angst, pijn, paniek, woede en hard werken komen er grote hoeveelheden adrenaline vrij, waardoor het lichaam alert wordt en gevaar kan trotseren. In rust is het adrenalinepeil laag, maar bij stress wordt het hoger. Blijft het continu te hoog dan ontstaan chronische problemen zoals onrust, nervositeit, slaapklachten zoals piekeren en malen, grote scherpte, enz. Omgekeerd jagen deze symptomen het adrenalinepeil nog verder omhoog, zodat er een vicieuze cirkel ontstaat. Het lichaam ontspant dan niet goed meer. Het gevolg is dat er maar een kleine prikkel nodig is om een paniekaanval te krijgen, omdat het lichaam geen goed onderscheid meer kan maken tussen echt gevaar en een beetje stress. Als je de paniekaanval hebt, heb je waarschijnlijk niet beseft dat je ongemerkt al onder grote spanning stond.

Oververmoeidheid

Wie doodmoe is door een chronisch gebrek aan diepe slaap heeft weinig kracht om dingen te volbrengen. De conditie gaat meteen hard hollend achteruit. Het hoofd voelt te zwaar voor de romp, bewegen voelt verlammend, je benen voelen als spaghetti en je hijgt bij het minste geringste. Als je in plaats van rust nemen toch doorgaat kun je gaan hyperventileren. De ademhaling gaat te snel en vindt te hoog in de romp plaats (geen buikademhaling dus). Je merkt plotseling dat er iets mis is. Het gevolg is een groot scala aan symptomen dat enorme angst oproept. Je raakt vervolgens in paniek, puur omdat je lichaam te moe is om normaal te functioneren. Een goed uitgerust lichaam is veel minder vatbaar voor paniekaanvallen.

Agorafobie

Agorafobie werd ooit beschouwd als angst voor plein of straat, maar de term wordt tegenwoordig vooral in breder perspectief gezien. Het is letterlijk een angst voor openbare ruimten, een angst om daar niet uit te kunnen ontsnappen. Wie agorafobie heeft, vermijdt allerlei plaatsen, uit angst voor de angst. Door plekken te vermijden waar je symptomen van een paniekaanval kreeg, wordt je wereldje steeds kleiner. Agorafobie is dan ook niet alleen een oorzaak van paniekaanvallen, maar ook een gevolg. De vicieuze cirkel is namelijk compleet als je uit angst voor een mogelijke paniekaanval iets niet meer doet, waarna je de agorafobie alleen maar versterkt. Zo houdt angst zichzelf in stand.

Hoofdpijn en nekpijn

Als de nek en het achterhoofd erg gespannen zijn, ontstaat al gauw een gemiddelde tot zware hoofdpijn. Vaak als gevolg van diverse spierknopen (triggerpoints) in de nek- en schouderregio. Het gevolg is niet alleen merkbaar in pijn, maar soms ook in een duizeligheid of een instabiel gevoel. Men beschrijft de verschijnselen dan in termen van zwaarte: 'licht in het hoofd', 'een zwaar gevoel in het hoofd' of 'mijn hoofd is te zwaar om te dragen'. Zo'n sensatie voelt als een disbalans in het hoofd, wat onzekerheid geeft en angstig maakt. Wie met hoofdpijn en aanverwante verschijnselen naar openbare ruimten gaat is daarom kwetsbaar om een paniekaanval te krijgen. Een te grote alertheid is namelijk de voedingsbodem voor paniekstoornissen.

Wat te doen aan een paniekaanval?

Naar de arts gaan betekent inname van kalmeringspillen, antidepressiva of cognitieve gedragstherapie waarbij de irrationele gedachtegang wordt vervangen door realistisch denken. Helaas is het nadeel van dergelijke behandelingen dat de patiënt wordt bevestigd in zijn gedachte dat er op psychologisch vlak iets heel erg mis is. Wat het nog erger maakt is dat er een constante focus op het probleem gelegd wordt. Een focus die je niet wilt, je wilt je lichaam weer hebben zoals het ooit was. Gelukkig kun je paniekaanvallen ook zelf de baas worden, ook al denk je dat dat onmogelijk is. Dit doe je door de volgende maatregelen zodra de paniek toeslaat:

• Probeer geen aandacht te schenken aan wat er in je lichaam gebeurt. Als je winkelt moet je de boodschappen bij elkaar zoeken, niet je hartslag controleren. Gaat het toch mis, neem de verschijnselen dan zoals ze komen. Ook al lijkt het alsof de dood spoedig zal intreden, het zijn ongevaarlijke symptomen die weer weggaan. Houd je dat steeds voor of zeg het hardop in jezelf.
• Ben je weggevlucht van een plaats waar een paniekaanval optrad, ga dan zo snel mogelijk weer terug naar de plek zodat je geen negatieve link legt tussen 'plaats' en 'angst'. En blijf er terugkomen. Net zolang totdat je volledige kalmte ervaart als je de plek bezoekt.
• Een andere optie is de langzame confrontatie. Krijg je bijvoorbeeld paniekaanvallen in winkels, ga dan eerst voor een enkele boodschap de winkel in, en voer het elke dag op. Dit kun je ook doen met autorijden, busritten, de lift, enz. Blijf steeds langer totdat je je goed genoeg voelt.
• Ga geen dingen vermijden. Merk je dat je maar liever thuisblijft, liever niet autorijdt, de bus ingaat, in een sociale omgeving bent, enz., schud jezelf dan streng door elkaar en geef niet toe aan de angst. Vermijdingsgedrag leidt vaak tot verergering die ene keer dat je toch maar weer de stoute schoenen aantrekt. Met het gevolg dat je nog harder wilt vermijden. Niet doen dus.
• Tijdens een paniekaanval adem je veel te snel en te hoog. Zodra je dit merkt moet je de ademhaling weer onder controle krijgen via een bewuste buikademhaling. Het zal even duren voordat de akelige symptomen wegebben maar het is doorgaans wel effectief.
• Zoek afleiding tijdens de paniek. Voorbeelden: Probeer met iemand in gesprek te komen, richt je blik op iets heel anders en focus je daarop, knijp je bilspieren samen, ga op kauwgom kauwen, bekijk je nagels, enz. Het gaat om een verplaatsing van het bewustzijn.

'Anxiety is a thin stream of fear trickling through the mind. If encouraged, it cuts a channel into which all other thoughts are drained.' ~ Arthur Somers Roche

Lees verder

• Stress, overspannenheid & burn-out
• Posttraumatische stress stoornis/syndroom (PTSS)
• Reactieve depressie