De Amsterdamse School, 1910 - 1940

De Amsterdamse School was een bouwstijl die in de jaren 1910 tot 1940 populair was. Vanuit Amsterdam en het Gooi werd deze expressieve, plastische vorm van bouwkunde ook elders in het land toegepast. De Amsterdamse School bouwde vooral volkswoningen en openbare gebouwen. Aan het begin van de jaren twintig van de twintigste eeuw kende deze stijl van bouwen haar artistieke hoogtepunt. "Le Style Mucha"

Volkswoningbouw

Als gevolg van de industriële revolutie rond het midden van de negentiende eeuw maakte de samenleving een geweldige verandering door. De werkgelegenheid in de steden nam een ware vlucht en trok daarmee een enorme vloed mensen van het verarmde platteland naar de steden. De meestal grote gezinnen moesten natuurlijk gehuisvest worden.

Rond 1850 waren de problemen groot. Tegelijk met de groeiende bevolking nam de verkeeroverlast en de verpaupering toe. Langzamerhand begonnen de lokale overheden zich te realiseren dat er ingrijpende maatregelen moesten worden genomen om de problemen het hoofd te bieden. In Amsterdam verrezen in snel tempo wijken als "de pijp" en de "dapperbuurt". Het plan "Kalff" uit 1876 voorzag zelfs in de aanleg van een woonwijk met pleinen en parken, zoals het Vondelpark.

De Woningwet werd ingevoerd in 1901. Deze wet voorzag in betere huisvesting voor de arbeidersbevolking. Dit leidde tot een aantal grootschalige bouwprojecten die voornamelijk in de grote steden Amsterdam en Rotterdam tot stand kwamen.

Een rationele visie op de architectuur

Vanaf het einde van de negentiende eeuw was het rationalisme een belangrijke stroming in de architectuur. Het was een reactie op het neoclassicisme, de neogotiek en neorenaissance, die gedurende de tweede helft van de negentiende eeuw bepalend waren voor het bouwen in Nederland. Uitgangspunt van het rationalisme was dat het de functie en de constructie van een gebouw duidelijk zichtbaar maakte. Voor dit doel werden tal van nieuwe methoden en technieken gebruikt, die tot dan in de bouwkunde niet konden worden toegepast. Opvallende kenmerken waren de asymmetrische opzet van de plattegrond en de vlakke bakstenen gevelwanden.

Aan de oorsprong van het rationalisme stonden architecten als Gottfried Semper en Eugène Viollet-le-Duc. Naast deze Europeanen had de Amerikaanse architect Frank Lloyd Wright een grote invloed op jonge architecten. De nieuwe inzichten in de bouwkunde waren een bron van inspiratie voor Nederlandse architecten als Hendrik Petrus Berlage.

Vanaf 1889 ontwierp Berlage, als zelfstandig werkend architect winkelpanden in een mengvorm van neorenaissance, rationalisme en jugendstil. Dit is goed te zien in bouwontwerpen aan het Muntplein in Amsterdam. Hoogtepunten uit zijn oeuvre zijn het Haags Gemeentemuseum en de befaamde Amsterdamse Koopmansbeurs.

Berlage kan gerust een bruggenbouwer worden genoemd tussen de art nouveau en de expressionistische bouwstijl, die later de Amsterdamse School zou worden genoemd.

Het moderne bouwen aan het begin van de twintigste eeuw

Aan het begin van de twintigste eeuw maakte het expressionisme als vernieuwende kunststroming haar entree. Het expressionisme was een antwoord of, zo men wil, een aanvulling op het sobere rationalisme van Berlage en anderen.
Typerend voor de expressionistische architectuur was de horizontale lijn. Deze vernieuwing was mogelijk doordat er nieuwe constructies met gebruikmaking van gewapend beton en staal konden worden gerealiseerd. Het was nu mogelijk een venster in een bakstenen muur breder te maken dan de hoogte. Het zou één van de meest typerende kenmerken van de Amsterdamse School worden.

Architecten zochten hun inspiratie in, aan de art deco verwante decoratieve versieringen van gevels en uitbundig metselwerk. Voor het metselwerk werd een zeer gevarieerd aantal steensoorten gebruikt. De kozijnen rondom deuren en vensters vertoonden een grote verscheidenheid en ambachtelijke details. Vensters hadden holle en bolle begrenzingen en parabolische vormen. Binnen dat kader was er een onbegrensde variatie aan decorerende details. Daardoor ontstond een abstract geometrisch beeldhouwwerk. De toepassing van beeldhouwwerk was karakteristiek voor de Amsterdamse School. Er werd veelvuldig gebruik gemaakt van gebeeldhouwde mannen- en vrouwenfiguren. Zij waren de symbolen van de arbeidende klasse. Het beeldhouwwerk dat werd vervaardigd door de kunstenaar Hildo Krop vormde een organisch onderdeel van het ontwerp.

De bakstenen werden in alle gewenste soorten en maten gebakken. Naast baksteen was natuursteen en hout nodig voor de prachtig uitgewerkte sculpturen. De steile daken werden met torentjes versierd. De daken liepen steil naar beneden waardoor zij een deel van de gevel werden. Siersmeedwerk werd toegepast voor decoraties als hekwerk, raamijzers en toortsvormige sierstukken. Het buigzame materiaal sloot harmonisch aan bij de ritmisch golvende lijnen van de gevelpartijen.
Zelfs de huisnummers waren belangrijke details ter accentuering van het geheel.

Exponenten van de Amsterdamse School

Tot de eerste generatie architecten van de Amsterdamse School behoorden Jan Melchior Van der Meij, Michel De Klerk en Pieter Lodewijk Kramer.
Een vroeg voorbeeld van de bouwkundige ambities van de Amsterdamse School was een bouwblok aan het Johannes Vermeerplein in Amsterdam dat in de jaren 1911-1912 werd gerealiseerd door Michel De Klerk.
Beroemde voorbeelden van typische Amsterdamse School -architectuur zijn het door De Klerk ontworpen stadsgedeelte rond het Spaarndammerplantsoen, het woongebouw "Het Schip" en, in samenwerking met Kramer, "De Dageraad", een woningcomplex aan de P.L. van der Takstraat en de Burg. Tellegenstraat en "Plan Zuid" naar een ontwerp van Berlage.
Piet Kramer ( 1881 - 1961 ) ontwierp woningen en winkels, woonblokken op de Vrijheidslaan, het warenhuis De Beijenkorf in Den Haag en zeker zo`n vierhonderd bruggen.
Van der Meij ( 1878 - 1949 )ontwierp het scheepvaarthuis en huizen aan het Mercatorplein in Amsterdam.

Michel De Klerk ( 1884 - 1923 ) was de meest talentvolle van de expressionistische bouwmeesters. Hij groeide op in armoede in de Amsterdamse jodenbuurt. Hij wist als geen ander wat het was om te leven in erbarmelijke woonomstandigheden. In 1888 ontmoette hij Kramer en van der Meij waarmee hij sindsdien nauw samenwerkte.

Bij het vroegtijdig overlijden van De Klerk in 1923 was de Amsterdamse School reeds over haar hoogtepunt heen. Daarna trad een versobering van de stijl van bouwen op. Tijdens de crisistijd in de jaren dertig van de twintigste eeuw nam de invloed van de Amsterdamse School in betekenis af.

Buiten Amsterdam heeft de Amsterdamse School gebouwen ontworpen in Bergen ( N.H. ), het Gooi en Den Haag. Vooral in de stad en de provincie Groningen heeft de Amsterdamse School openbare gebouwen en woonhuizen ontworpen Noordelijke architecten als Siebe Jan Bouwma en Egbert Reitsma ontwierpen spraakmakende openbare gebouwen en huizenblokken, zoals in de Korrewegwijk, de Oosterparkwijk en de Oranjebuurt. In Delfzijl werd een complete woonwijk in de Amsterdamse Schoolstijl gebouwd.