De gezondheidseffecten van ploegendienst

Door onze 24 uurseconomie zijn steeds meer mensen genoodzaakt om in de ploegendienst te werken. Dat het werken in ploegendienst niet bevorderlijk is voor de gezondheid is algemeen bekend. Vooral bij het ouder worden wordt het werken in ploegendiensten steeds zwaarder ervaren. Nu de pensioengerechtigde leeftijd verhoogd wordt heeft dit tot resultaat dat steeds meer oudere werknemers tot hun pensioenleeftijd in de ploegendienst moeten blijven werken. De verstoring van het slaap-/waakritme heeft vooral een negatieve invloed op de gezondheid.

Inhoud

• Beroepsbevolking en ploegendienst
• Bedrijfstakken waar in ploegen wordt gewerkt
• Gezondheidseffecten
• Plichten van de werkgever

Beroepsbevolking en ploegendienst

Uit cijfers van het CBS blijkt dat Nederland in 2013 een werkzame beroepsbevolking had van 7,28 miljoen personen. Onder werkzame beroepsbevolking wordt verstaan: Personen (15 tot 65 jaar) die in Nederland wonen en betaald werk hebben van twaalf uur of meer per week. Van deze werkzame beroepsbevolking waren ruim 1,2 miljoen personen werkzaam in de ploegendienst inclusief nachtdiensten⁽¹⁾.

Ploegendienst

Onder ploegendienst wordt verstaan: het werken op wisselende tijden volgens een vast rooster. Dit artikel gaat voornamelijk over ploegendiensten waarbij ook 's nachts wordt gewerkt.

Ploegenroosters

Er bestaan zeer veel verschillende ploegenroosters, van een twee ploegen- tot een zeven ploegenrooster. Van bijna alle ploegenroosters zijn verschillende variaties op de roulatiemogelijkheden en roulatiesystemen. De twee, drie en vijf ploegenroosters komen het meest in Nederland voor. Vanaf een vier ploegenrooster wordt er ook in de weekenden gewerkt. Voor jongeren onder de 18 jaar is het verboden om nachtdiensten te lopen⁽²⁾. Het twee ploegenrooster kunnen we in dit artikel enigszins buiten beschouwing laten omdat bij dit rooster geen nachtdiensten worden gelopen.

Bedrijfstakken waar in ploegen wordt gewerkt

Van oudsher zijn de industrie en de scheepvaart sectoren waar in ploegendienst wordt gewerkt. Voornamelijk bedrijven met productieprocessen waarvan de opstart- en afloopkosten hoog zijn, produceren liever continu door. Maar de industrie is tegenwoordig niet de enige sector die continu doordraait, denk bijvoorbeeld maar aan:

• Productiebedrijven zoals: industrie, energiebedrijven, olie- en gasindustrie, chemische sector.
• Hulpverlening zoals; brandweer, politie, ambulance.
• Beveiligingsbedrijven naar ook militairen.
• Zorginstellingen zoals ziekenhuizen, verzorgingstehuizen, huisartsenposten.
• Transportsector zoals trein, taxi, luchtvaart (Schiphol), vrachtvervoer (over water en weg).
• Wegenbouw.
• Scheepvaart.
• Tankstations.
• Nachtwinkels.
• Enzovoort, enzovoort.

Gezondheidseffecten

Werken in de ploegendienst heeft op het lichaam het effect als het ervaren van een constante jetlag. Hierdoor kunnen zowel lichamelijke als psychische klachten ontstaan. Veel klachten ontstaan dan ook door een verstoring van het biologische ritme. Mensen zijn over het algemeen in te delen in twee typen. Men maakt dan onderscheid in ochtendmensen en avondmensen. Hoe deze twee typen de ploegendienst ervaren is voor ieder type anders.

• Ochtendmensen hebben over het algemeen veel moeite met de nachtdienst.
• Nachtmensen hebben meer moeite met de ochtenddienst.

Het is echter niet zo zwart/wit, veel mensen zijn niet in een hokje te plaatsen. Sommige personen hebben hun gehele werkzame leven in de ploegen gewerkt zonder lichamelijke of psychische klachten te ervaren. Terwijl andere personen na een paar jaar in de ploegen al verschillende klachten ervaren. Veel heeft ook te maken met de levensstijl die men er buiten de werktijden op na houdt (roken, alcoholgebruik, bewegen en voeding).

Gezondheidsklachten gerelateerd aan de ploegendienst

Uit diverse onderzoeken blijkt dat veel gezondheidsklachten waarschijnlijk terug te voeren zijn naar het werken in ploegendiensten. Zo blijkt uit verschillende medische studies dat onregelmatige werktijden kunnen zorgen voor een verhoogde kans op:

• Slaapproblemen
• Maagzweren.
• Diabetes type 2.
• Hart- en vaatziekten.
• Beroertes.
• Achteruitgang van het cognitief^* functioneren⁽³⁾.
• Enkele vormen van kanker⁽⁴⁾.

Veel van de klachten zijn terug te voeren op het verstoorde slaap- waakritme. Hierdoor raakt de biologische klok van het menselijk lichaam verstoord. Deze biologische klok is gericht op een actief functioneren overdag en 's nachts rust. Een verstoorde biologische klok heeft o.a. invloed op de kwaliteit van de slaap en de spijsvertering. Mensen kunnen daardoor sneller moe en geïrriteerd raken en zij bouwen minder weerstand op. Hierdoor kunnen zij vatbaarder zijn voor infecties en het ontstaan van lichamelijke en psychische klachten. Daarnaast kunnen stress, angstklachten, depressies en seksuele problemen ontstaan. Ook kan een verstoorde biologische klok zorgen voor een afname van alertheid, oplettendheid en waakzaamheid. Dit kan vooral problemen geven bij het uitvoeren van werkzaamheden die de veiligheid van de persoon zelf en/of andere in gevaar kan brengen (bijvoorbeeld luchtverkeersleiders, deze draaien dan ook een speciaal roulatiesysteem). Ook het werken in een twee ploegenrooster kan voor een verstoring van het biologische ritme zorgen maar dan met name bij het type nachtmensen.

Plichten van de werkgever

De werkgever moet zich houden aan de arbeidstijdenwet. Ook moet de werkgever aandacht besteden aan de risico's van het werken in ploegendienst. Dit is de werkgever verplicht via de Risico-Inventarisatie en -Evaluatie, ofwel RI&E⁽⁵⁾. Via een RI&E brengt de werkgever de risico's van de werkzaamheden in kaart en door middel van een plan van aanpak stelt hij vast welke maatregelen hij neemt om de risico's zo klein mogelijk te maken. Deze maatregelen staan in een plan van aanpak. De ondernemingsraad moet hiermee instemmen.

^* Cognitie/cognitief is een veelomvattend begrip. Hiermee wordt het vermogen om kennis op te nemen en verwerken bedoeld, maar ook zaken als waarnemen, denken, taal, bewustzijn, geheugen, aandacht en concentratie.